آق قلا وپيدايش تاريخي آن

ساكنين دهستان آق قلعه (پهلويد‍‍ژ قبل انقلاب )، تركمنهاي آتاباي هستند. اين طايفه به همراه طايفة جعفرباي، 2 بخش عمدة تركمنهاي ايران را تشكيل مي دهند.
طايفة آتاباي به 2 شاخة آق آتاباي و آتاباي تقسيم مي شود كه هريك چند تيره را در بر مي گيرد. اين طايفه‎ها تا چند دهة پيش، عموماً با كشاورزي بيگانه بودند و از راه گله داري زندگي مي كردند. هريك از خانواده‎هاي تركمن در يك آلاچيق گرد و نمدپوش به نام «اُي» به سر مي برد و هر خانواده همواره آلاچيق گرد و نمدپوش به نام «اُي» به سر مي‎برد و هر خانواده همواره آلاچيق خود را در كنار «اُي»‎هاي خانواده‎هايي برپا مي داشت كه دامهايشان براي چرا در يك يا چند گله جمع مي شدند (پوركريم، 49). اكنون افراد ساكن اين بخش به 2 دسته «چاروا» يا كوچ‎رو و «چمور» (اسكان يافته) تقسيم مي گردند. شغل اصلي چارواها دامداري است و درآمد آنها از فرآورده‎هاي دامي تأمين مي گردد. چمورها در روستاها و در مركزآق‎قلعه به سر مي برند (گرگاني، 340؛ تحقيقات محلي). طايفة آتاباي در محوطه اي كه از تپة آقشين، در مجاورت هاشم آباد، تا نزديك محمدآباد گسترده است و عرضش نزديك به 12 كمـ و طولش از زير سياه بالا تا رودخانة اترك است، زندگي مي كنند. طايفة آتاباي 15 فرقه‎اند (كتابچة نفوس استرآباد، 253-254). ٍميرزا ابراهيم (ص 59) نیز که در دوره قاجار از این منطقه گذشته، نام طوایف این ناحیه را با شاخه‎های فرعی آنها و تعداد خانوارهایشان در کتاب خود آورده است.
در این بخش به نام «قراقچی» مدرسه‎ای قدیمی وجود دارد که اکنون نیز حوزه علمیه برای آموزش فقه حنفی است و طلبه می‎پذیرد.
مرکز این بخش، شهر کوچک آق‎قلعه است که برای مدتی تا پیش از 1357ش پهلوی دﮊ نامیده می‎شد، اما اکنون نام پیشین خود را باز یافته است. این شهرک در 18 کیلومتری ما شهر گرگان بر جلگه‎ای هموار در کنار رودخانه گرگان با عرض جغرافیایی °36و َ58 و طول جغرافیایی °54و َ16 قرار گرفته است.
جمعیت آن براساس سرشماری 1345ش، 068‘4 نفر بود که در 1355ش به 960‘6 نفر، در 183‘1 خانوار، افزایش یافت. براساس سرشماری تقریبی 1362-1363ش تعداد خانوارهای آق‎قلعه در همین سال، برپایه آمار توزیع تعیین ارزاق 799‘13 نفر بوده است (همان، 42).آق‎قلعه شهرک آبادی است که بر سر راه گرگان به گنبد قابوس قرار گرفته است. یکی از توابع مهم آن جرجانیه پیرواش است که بیش از 000‘2 نفر جمعیت دارد. رودخانه گرگان که آق‎قلعه را به 2 بخش تقسیم می‎کند، سابقاً از کنار شهر می‎گذشته، چون سطح آب رودخانه از زمینهای اطراف پایین‎تر است، سابقاً به وسیله موتورهایی آب را به خیابانهای شهر جاری می‎ساختند. این شهر پیش از استقرار پادشاهی قاجار، مرکز این ایل بود که دسته‎ای در این طرف و دسته‎ای دیگر در آن طرف رودخانه می‎زیستند.
از بناهای قدیمی این شهر پل آجری است که در دوران صفویه بر روی رودخانه گرگان ساخته شده است. در عکسی که در دوره ناصرالدین‎شاه از این پل برداشته‎اند 2 مناره در کنار پل دیده می‎شود. اکنون از این مناره‎ها اثری نیست. جدیداً پل دیگری بر این رودخانه ساخته‎اند که با احداث آن، رفت و آمد از روی پل قدیمی صورت نمی‎گیرد، و از آن تنها به عنوان یکی از آثار قدیمی نگهداری می‎شود. این پل دارای 5 چشمه با ساختمان قدیمی است و تعمیرات جدیدی نیز در آن شده است. طول آن 35 متر، عرض آن 4 متر و ارتفاع آن و 10 متر است.
از بناهای تاریخی دیگر این شهر قلعه کهن آن است که اکنون خراب شده (رزم آرا، 12). و تنها دیوارهای جنوبی و اندکی از دیوار شمال به جنوب آن بر جای مانده است. این قلعه به قلعه مبارک آباد (نام پیشین آق قلعه) مشهور بوده است. دیوار قزل‎آلان که گفته می‎شود اسکندر آن را بنا نهاده و انوشیروان ساسانی آن را تعمیر کرده، در 3 کیلومتری شمال آق‎قلعه قرار دارد. این دیوار از دریای خزر شروع می‎شده و تا کوههای گلی داغ به طول تقریبی 170 کيلومتر امتداد می‎یافته است. اکنون این دیوار مخروبه است و بعضی از قسمتهای آن که هنوز پابرجاست بین 2 تا 4 متر ارتفاع دارد (رابینو، 137؛ تحقیقات محلی).



پیشینه تاریخی:

بنا به گفته رابینو، هنگامی که او از این محل عبور کرده، ویرانه‎های حصار کهن آق‎قلعه هنوز برجای بوده است و ساکنان آنجا به وی گفته بودند که این محل در زمان قابوس به «اسپی دژ» مشهور بوده است و ترکمنها نام
آق‎قلعه را – که ترجمه کلمه اسپی دژ است – بر آن نهاده‎اند، (صص 135-136). به گفته او، مبارک آباد را شاه‎طهماسب اول صفوی بنیاد گذارد. به فرمان وی، فرمانروای جدید استرآباد در این محل مستقر گردید تا این ایالت را از حملات ترکمنها محفوظ نگه دارد. در 1007ق/1599م شاه‎عباس اول به استرآباد آمد و فرمان داد که دیگربار این قلعه را تعمیر کنند. پس از انجام تعمیرات، گروهی از ایل قاجار را در آنجا سکنی داد (رابینو، 137؛ معصوم علیشاه، 3/660). میرزاابراهیم (ص 50) که در 275ق/1859م از آن قلعه گذشته می‎گوید: پلی که شاه‎عباس درآق‎قلعه بر روی رود قرار گرفته است.
آق‎قلعه را محمدحسن‎خان‎قاجار، پدرآقامحمدخان، مرکز حکومت خود قرار داد؛ اما پس از آنکه قاجارها به پادشاهی رسیدند این منطقه را به ترکمنها واگذار کردند، ولی همواره به آن توجه داشتند و به مناسبت کمکهایی که از ترکمنها می‎گرفتند، روستاهایی را در کنار رودخانه قره سو به عنوان تیول به خوانین آنجا می‎دادند (گرگانی، 71-72).
در زمان ناصرالدین‎شاه برجی برای این قلعه ساخته شد تا دشت ترکمن را از آنجا دیده بانی کنند، ولی به گفته رابینو، سربازانی که مأمور آنجا می‎شدند در واقع زندانیانی در میان 4 دیوار قلعه بودند و با آنکه شهر را از دور می‎دیدند نمی‎توانستند ارتباط خود را با استرآباد حفظ کنند (صص 136-137). معصوم علیشاه (3/660) نیز آنجا را قلعه خرابی توصیف کرده که گروهی سرباز گرسنه با اندکی سلاح در آنجا بودند و برای گذران زندگی، مزدوری ترکمنها را می‎کردند. قلعه‎ای که در این نقطه قرار داشته ظاهراً در طی چند سده بارها بازسازی شده است. در اوایل دوره ناصرالدین‎شاه، سلیمان‎خان‎صاحب اختیار مأموریت یافت که بنای آق‎قلعه را تعمیر و بازسازی کند. او این کار را آغاز کرد و گزارش وقابع را برای فرخ‎خان‎امین‎الدوله کاشانی می‎فرستاد. نامه‎های یاد شده در ضمن مجموعه اسناد و مدارک فرخ‎خان (4/54-58، 61-62، 64) به چاپ رسیده است. قورخانچی (صولت نظام) که در اواخر عصر قاجار می‎زسیته در توصیف ساختمان قلعه گفته است که قلعه کنونی در نقطه‎ای است که از ساعت 3 سمت خاکریزی دارد و آن را به امیرتیمور گورکان نسبت می‎دهند و نیز می‎نویسد که قلعه در اوایل سلطنت ناصرالدین‎شاه برپا شده و در 4 گوشه آن 4 برج قرار دارد. او سپس توصیف دقیقی از وضعیت آن روز قلعه می‎آورد و می‎افزاید که اگر در استحکام و تعمیر این قلعه مراقبت نشود به زودی ویران خواهد شد (صص، 53-54). امکان شورش ترکمنها بر ضد حکومت مرکزی در عصر قاجار، پادشاهان این سلسله را به تحکیم بنای آق‎قلعه وادار می‎کرد. یک‎بار که ترکمنها علیه حکومت شوریدند مصطفی قلی‎خان فرمانده قوای دولتی درآق‎قلعه مستقر بود. او گزارش این وقایع را در کتابچه‎ای به نام نبردهای آق‎قلعه یادداشت کرده است (صص، 82-97). ترکمنها در اواخر زمان ناصرالدین‎شاه در جمادی‎الاخر 1305ق/فوریه 1888م نیز شورش کردند. این شورش تا رجب 1306ق/مارس 1889م ادامه یافت (کرزن، 1/260).

در جنگ اول جهانی، ارتش روسیه،آق‎قلعه را اشغال کرد و از آن به عنوان پایگاه و محل استقرار تجهیزات خود استفاده می‎کرد، اما در همان ایام که تحولاتی در روسیه رخ داده بود، دسته‎ای از روسها در 4 رجب 1335ق/26 آوریل 1917م به آق‎قلعه آمدند و کمیسر سابق را دستگیر کردند. در این هنگام روسها به سبب نیازی که داشتند در آبادانی این محل کوشش می‎ورزیدند (مقصودلو، 2/526، 528، 530، 539، 541).
همچنین در جنگ جهانی دوم،آق‎قلعه دیگربار به تصرف ارتش شوروی درآمد.
بنابر تحقیقات محلی آق‎قلعه به طور مستمر از 1325ش به بعد داراي انبوه ساكنان تركمن گرديده است كه بعدها به بخش اق قلا ( قسمتي از گرگان ) تبديل مي شود.


تأسیسات اداری و اجتماعی:آق‎قلعه دارای بخشداری، بهداری، درمانگاه، مخابرات و یک دبیرستان پسرانه و یک دخترانه و تعداد بیشتری دبستان و یک کتابخانه عمومی است. از تأسیسات اقتصادی این شهر آسیاهای آردسازی است که از پیش از شهریور 1320ش در این منطقه احداث شده است. این آسیاها به تدریج با گسترش شهر، به کارخانه‎های آردسازی مبدل گردیده است (گرگانی، 333). زبان مردم ترکمنی است و در پاره‎ای روستاها، پیران هنوز فارسی نمی‎دانند.
از شاعران این شهر که اشعاری به زبان ترکمنی سروده‎اند یکی نوربردی جرجانی است که چند سال پیش درگذشته است. از اداب و رسوم ویژه این شهر یکی پنجشنبه بازار است که اهالی منطقه تولیدات خود را روزهای پنجشنبه به محل معینی می‎آورند و در معرض دید خریدارانی که از گرگان و سایر نقاط به این شهرک می‎آیند قرار می‎دهند. مسابقه اسب دوانی که سالانه دوبار در بهار و پاییز برگزار می‎شود از رسوم آق‎قلعه است.