اطلاعات مختصری در مورد تاریخ ترکمن

توزیع جغرافیایی – جمعیتی تركمن ها

در حال حاضر نزدیك به پنج میلیون تركمن در نقاط مختلف جهان زندگی می كنند. تاریخ جدا شدن بسیاری از اینها به گذشته خیلی دور و به دوره های قبل از تشكیل دولت سلجوقی می رسد و برای همین انتساب عنوان تركمن به بسیاری از این ها فقط و فقط به دلایل تاریخی استوار است و بیشتر مظاهر تركمن بودن آنها از بین رفته است.

مراكز عمده اسكان تركمن ها عبارتند از: تركمنستان، ایران، افغانستان، عراق، تركیه، اردن، سوریه و چین.

با توجه به فقدان اطلاعات دقیق در خصوص تركمن های اكثریت این مناطق بحث اصلی را به تركمن های تركمنستان سوق می دهیم و در خصوص سایر مناطق تنها به دادن آمار جمعیتی بسنده می كنیم.

تركمستان

جمهوری تركمنستان در جنوب غربی آسیای میانه و در منطقه صحرا واقع شده است، از غرب به دریای خزر، از جنوب به ایران، از جنوب شرقی به افغانستان، از شمال به قزاقستان و از شمال شرقی به ازبكستان محدود است. مساحت كل آن 488100 كیلومتر مربع است.

مركز تركمنستان عشق آباد نام دارد و مرو، چهارجوی، داش حوض، نبیت داغ و كراسنوودسك از شهرهای بزرگ این جمهوری هستند.

در حال حاضر بیش از سه و نیم میلیون نفر در تركمنستان زندگی می كنند كه حدود 90 درصد آن را تركمن ها تشكیل می دهند.

تركمنستان به لحاظ اقتصادی از ممالك نسبتاً غنی محسوب می شود ذخایر نفتی و منابع طبیعی فراوان دارد. كشاورزی و دامداری آن در سطح مناسبی توسعه یافته است.

اكثریت جمعیت تركمنستان باسوادند و در تمامی مشاغل و شاخص های درآمد حضور دارند زنان نیز دوشادوش مردان فعالیت دارند.

تركمن های تركمنستان مسلمان و پیرو مكتب حنفی اند. زبان رسمی تركمنی است و كلیه برنامه های رادیو و تلویزیون ملی به این زبان پخش می شود.

تركمن های سایر نقاط جهان

ایران نیز یكی از مراكز عمده سكونت تركمن هاست. جمعیت تركمن ها ی ایران نزدیك به یك میلیون نفر است و این ها عمدتاً در نوار مرزی شمال ایران، در سواحل شرقی دریای خزر سكونت دارند.

آمار جمعیتی زیر از كتاب «تركمن های جهان » اقتباس شده است:

افغانستان 360000نفر ، عراق 220000نفر ، سوریه 35000نفر تركیه 140000نفر ، چین 100000نفر ، تاجیكستان 20000نفر ، ازبكستان 121600نفر ، قراقالپاقستان 60100نفر و روسیه 39700نفر.

وجه تسمیه تركمن

در خصوص تسمیه تركمن روایات مختلفی وجود دارد. اكثریت قریب به اتفاق این روایات از ریشه یابی عامیانه واژه «تركمن» نشأت می گیرد.

قدیمی ترین روایت به محمود كاشغری تعلق دارد. وی افسانه ای نقل می كند كه مثل اغلب افسانه های آسیای مركزی به اسكندر مقدونی مربوط می شود. اسكندر پس از فتح سمرقند برای سركوبی امیر تركان ناحیه بالاساغون حركت می كند. امیر تركان كه از قصد اسكندر آگاه می شود باقشون خود به طرف شرق فرار می كند. در این بین بیست و دو تن با خانواده های خود از قشون باز می مانند و با مشورت دو تن دیگر از رفتن منصرف می شوند. اسكندر به هنگام بازگشت به این افراد برمی خورد و با دیدن آثار و نشانه های ترك بودن در آنها اظهار می كند كه آنها «ترك مانند» یعنی به ترك ها شبیه هستند. كاشغری معتقد است كه بعدها كثرت استعمال (و احتمالاً تجزیه غلط ) موجب انتساب تسمیه «تركمن» به این افراد شده است.

روایت دیگربه زمانی برمی گردد كه ترك های ناحیه آمو دریا به دین مبین اسلام گرودیدند. ترك های این ناحیه، به هر دلیلی كه باشد، از جنگ و خون ریزی اجتناب كردند و بنا به میل درخواست خود مسلمان شدند. اعراب از این رفتار ترك ها استقبال كرده و به آنها لقب «ترك ایمان» دادند.
عوام الناس تركمن در همه حال معتقدند كه تركمن ها بدون تردید خالص ترین ترك ها بوده اند و عبارت «ترك من» به معنای «من ترك هستم» برای ابراز این تعصب به كار رفته است. بسیاری نیز مانند وامبری لیگتی و قفس اوغلی تلاش كرده اند با ارائه مثال های فراوان ثابت كنند كه عنصر «من» [ men -] در واژه تركمن ماهیت پسوندی دارد و به زعم آنها بر مفاهیمی چون «شكوه و عظمت» یا «اسم جمع» دلالت دارد.

برخلاف تمامی روایات فوق كه صبغه اسلامی دارند و جملگی یك هدف را دنبال می كنند و آن اثبات «ترك» بودن تركمن هاست، یكی از شرق شناسان مشهور به نام هیرث با استفاده از متون تاریخی چین و با استناد به دایرة المعارف چینی «تونگ – تین» تلاش می كند تا تسمیه تركمن را با واژه «توكو – مونگ» چینی ارتباط دهد و با توسل به ادله جغرافیایی و تاریخی ثابت كند كه تركمن ها از نسل اقوام ایرانی «آلان» ها هستند.

البته این شیوه تلقی در قرن نوزدهم تا حدود زیادی جا افتاده بود و بیشتر آثار مردم شناختی در همین راستا تعقیب می شد. توصیفی كه ن. آ. آریستوف در ارتباط با ویژگی قومی تركمن ها ارائه می دهد به خوبی مؤید این نكته است:« اقوامی كوچ نشین، ایرانی الاصل، با كله های دراز و باریك» ( آریستوف، 1998 ص 177)

در واقع این گروه از دانشمندان معتقدند كه عنصر تركی بعدها پیدا شده، و آغاز آن به زمانی برمی گردد كه «هون» ها به ناحیه ولگا هجوم آوردند و آلان ها مجبور به مهاجرت به سرزمین های شرقی و مغولستان شدند.

پیدایش ملی تركمن ها و سیر تاریخی آن

بدون هیچ تردیدی می توان ادعا كرد كه پیدایش قومی تركمن ها با شكل گیری طوایف « اوغوز» ریشه گرفته است، امّا در خصوص اینكه قومی با ویژگی های كنونی اش در چه برهه ای شكل گرفته نظر قاطعی وجود ندارد.

به هر حال، به تایید اكثریت مورخین، موجودیت ملی تركمن از قرن دهم میلادی آغاز می گردد. از این دوره، طوایف مختلف تركمن در صحنه اكثریت نبردها و سیاست گزاری ها حضور داشته اند ظهور امپراتوری سلجوقیان در آسیای صغیر، شكل گیری و گسترش امپراتوری عثمانی، حاكمیت سیاسی مغول ها در هندوستان، حكمرانی آق قویونلوها و قراقویونلوها در قفقاز و شمال غربی ایران، همه و همه با حضور فعال ایلات مختلف تركمن صورت گرفته است.

تركمنستان، موطن تاریخی تركمن ها، خود سرزمین اجدادی اقوام ایرانی: پارت ها، داهه ها، ماساگت ها، آلان ها، آس ها و خراسانی ها بوده است و بدین لحاظ تركمن ها میراث دار فرهنگ و تمدنی كاملاً ایرانی بوده اند و به قول آ. یو. یا كوبوفسكی در شكل گیری و توسعه این تمدن نقش تركمن ها كمتر از سایر اقوام نبوده است. ( یاكوبوفسكی ، 1954 ، ص 12)

نفوذ عنصر ترك و رواج زبان تركی (به جای زبان ایرانی) در این سرزمین به یكباره طی یك مرحله صورت نگرفته است، امّا به هر حال سهم طوایف اوغوز در این روند تعیین كننده بوده است. آنچه اوغوزها برای اقوام این سرزمین و از آن جمله تركمن ها اهدا كردند چیزی نبود جز زبان و شجره نامه تركی. و اگر اسكندر مقدونی به اقوام ناحیه آمودریا «ترك مانند» گفته است این عبارت چه زیبا به عمق استعاره دلالت دارد.

اوغوزها قبل از آنكه اسلام بیاورند در شمال تركستان زندگی می كردند. از قرن دهم میلادی اوغوزهای ناحیه سیحون اسلام آوردند و از قرن یازدهم به طرف ایران و آسیای صغیر سرازیر شدند و از طرف مسلمان ها با نام تركمن شناخته شدند، بطوریكه بعد از دو قرن نام ترك و تركمن كاملاً جای اوغوز را گرفت.

در سال 1305 میلادی، گروهی از اوغوزها به خراسان آمدند و بعد از جنگ و جدال فراوان بالاخره خراسان را از دست غزنویان گرفتند و دولت سلاجقه را تشكیل دادند.

با آغاز توسعه طلبی ها و كشور گشایی های دولت سلجوقی مهاجرت های گروهی اوغوزها نیز شروع می شود و اوغوزها در نواحی مختلف آسیا و اروپا پراكنده می شوند. یمن، گرجستان، آبخازستان، ولایات روسیه، آناتولی، انتاكیه، سوداق و صحرای قپچاق، سوریه، عراق، بیزانتین، مداین و ... شاهد اسكان گروه ها ی مختلف اوغوز می شوند.

قبایلی از اوغوز كه به خراسان آمدند اجداد اصلی تركمن های فعلی به شمار می روند. در طی سده های چهاردهم و پانزدهم این قبایل چنان درهم امیخته بودند كه علیرغم انشعابات قبیله ای فراوان و مشتركات ناچیز كه در زبان و سنن آنها متجلی بود باز هم می شد آنها را یك قوم دانست.
از سده شانزدهم نقل مكان ایلات تركمن به مناطق جنوبی تركمنستان اغاز گردید و عامل اصلی این انتقالات كمبود آب بود. تا اوایل سده نوزدهم ایل تكه در ارضی آخال و تجن، ساریق ها در اطراف مرو، ارساری ها در بخش علیای آمودریا و گوكلان ها بین رودهای اترك و گرگان سكنی گزیدند.

تركمن ها میان فرمانبرداری از والی خراسان و خان خیوه نوسان می كردند و در عین حال جنگ و جدال برای بدست آوردن مراتع و چراگاه های جدید بین ایلات مختلف در جریان بود. تا این زمان ایل تكه بر سایر ایلات برتری یافته بود. تركمن های تكه، مرو را از چنگ ساریق ها بیرون آوردند و ساریق ها نیز به نوبه خود اراضی سالورها را تصرف كردند. در سال 1871 سالورها با ایل تكه متحد شدند.

در این موقعیت بحرانی روسیه كنترل دشت قزاق را به دست گرفت و به سرعت در راه كاهش قدرت خانات آسیای میانه و تبدیل آنها به خراجگزاران خود گام برداشت. سرزمین تركمن ها هدف قطعی و بعدی روسیه بود. جنگ علیه تركمن ها در سال 1877 آغاز شد و بعدها نبرد گوك تپه مهر پیروزی روسیه را بر پیشانی تركمنستان نهاد. متصرفات دولت روسیه نگرانی دولت انگلستان را در پی آورد و دوره جدال های روس - انگلیس آغاز گردید. سرانجام در سال های 6- 1885 این دو بر سر علامت گذاری مرزها شمال افغانستان توافق كردند. كمیسیون مشترك مرزی روس و انگلیس تعیین گردید و در سال 1895 با موافقت بر سر تقسیم بندی این مناطق حد جنوبی توسعه اراضی روسیه مشخص شد و تقریباً یكصد سال از گسترش قلمرو نفوذ روسیه در این جهت ممانعت به عمل آمد.
با آغاز قرن بیستم و شیوع افكار كمونیستی، روسیه و قلمرو تحت نفوذ آن را آشوب سختی فراگرفت. در 30 آوریل 1918 جمهوری خود مختار سوسیالیستی تركستان كه ماوراء خزر را هم در بر می گرفت اعلام موجودیت كرد. اما در ماه جولای همان سال قدرت شوروی در عشق آباد به وسیله عناصر ملی گرا از میان برداشته شد و دولت مستقلی به جای آن نشست و به دعوت این دولت قوای انگلیس در عشق آباد مستقر شد. هر چند دولت تازه برای حكومت سوسیالیستی تاشكند تهدیدی محسوب می شد دوام چندانی نیاورد و پس از انكه قوای انگلیس منطقه را تخلیه كرد تركمنستان هم به چنگال نیرومند ارتش سرخ افتاد.

در سال 1924 در اثر اجرای سیاست مرزبندی ملی موجودیت جمهوری تركمنستان نیز اعلام گردید و اراضی پیشین ماوراء خزر، عشق آباد، كراسنوا، تجن، نواحی مرو و نواحی تركمن نشین بخارا و خوارزم را در برگرفت.

برقراری دولت شوراها در ظاهر اسباب یك پارچگی ملی تركمن ها را فراهم نمود اما اكنون كه از دریچه ای دیگر به وقایع یك قرن گذشته نگاه می كنیم می بینیم تنها چیزی كه تركمنستان هرگز كسب نكرده خودباوری ملی بوده است.



یوسف صفایی
به نقل از پایان نامه كارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی
این مطالب در سال 1376 تهیه شده است. آمار ارائه شده در آن مربوط به همان سالها می باشد.
هفته نامه صحرا