رفتارهاي همسايه شمالي ما تركمنستان به قلم ابراهیم حسن بیگی

   تركمن ها قرن ها با ايراني ها در يك سرزمين مشترك زيسته اند و علائق و مشتركات تاريخي و فرهنگي بسياري دارند. حتي در گذشته هاي بسيار دور پادشاهان تركمن از سلاطين مقتدر ايران بوده اند كه مي توان به حكومت سلجوقيان تركمن اشاره كرد.

     مرزبندي هاي جغرافياي اخير و افول قدرت در حكومت قاجار سبب شد روسيه تزاري با لشگركشي به مناطق تركمن نشين، سرزمين سكونت بسياري از تركمن ها را به خاك خود ملحق كند كه بعدها پس از انقلاب كمونيستي در روسيه و ايجاد جمهوري هاي اتحاد جماهير شوروي، جمهوري تركمنستان وابسته به اتحاد جماهير شوروي تشكيل وحدود سه ميليون تركمن را در خود جاي داد و مناطق تركمن نشين ايران، تركمن صحرا نام گرفت، علاوه بر اين قريب يك ميليون تركمن نيز در عراق و سوريه و افغانستان سكني گزيدند.

     پس از فروپاشي شوروي در سال 1991 جمهوري تركمنستان به عنوان كشوري مستقل به وجود آمد و تركمن ها بعد از قرن ها توانستند حكومتي مستقل را تأسيس كنند.

     تركمن هاي اين سرزمين با وجود تسلط بي چون و چراي نظام كمونيستي، بسياري از آداب، رسوم و سنن مربوط به خود را حفظ كرده اند اما فرهنگ اداري و اجتماعي آنها همچنان متأثر از ساختارهاي نظام پيشين است كه اين امر تركمن ها را همچنان از تركمن ها را همچنان از     تركمن هاي ايران متمايز مي كند.

تركمنستان در نيم نگاه
     قواي روسيه از سال 1881 به فرماندهي ژنرال «اسكوبليف» حملات شديدي را عليه تركمن ها تدارك ديدند كه حمله آنها در سال 1885 باعث در هم شكستن نيروهاي تركمن و تصرف منطقه توسط روسها شد تا حدود يك قرن، تركمن ها تحت سلطه روسها بودند، تا اينكه پس از فروپاشي شوروي سابق در سال 1991 جهان موجوديت كشور مستقلي به نام تركمنستان را به رسميت شناخت.

     تركمنستان كشوري پهناوري است و دومين كوير بزرگ جهان به نام كوير «قره قوم» نيز در اين كشور قرار دارد. در واقع فقط حاشيه هاي مرزي كشور قابل سكونت است و بيش از 5 ميليون نفر در آن زندگي مي كنند. پايتخت تركمنستان عشق آباد در 35 كيلومتري بخش باجگيران ايران قرار دارد. اين كشور مخازن مختلف معدني، نفت، گاز، محصولات كشاورزي، پنبه و گندم وفرآورده هاي پوستي دارد اما با وجود اين پيش از استقلال از كشورهاي فقير شوروي سابق محسوب مي شد. تركمنستان در 10 سالي اخير رشد اقتصادي قابل توجهي داشته است.

     بيش از 90 درصد جمعيت آن تركمن و بقيه روس، آذري، ازبك، ارمني و تاجيك هستند. تعداد كمي از ايرانياني كه سالها پيش به اين كشور مهاجرت كرده اند نيز جزو ساكنان تركمنستان به شمار مي آيند. ساخت و ساز در شهرهاي بزرگ به ويژه عشق آباد در 10 سال اخير ادامه داشته و اغلب، شركتهاي تركيه اي و فرانسوي طرف قراردادهاي اقتصادي كلان با كشور تركمنستان هستند و سهم جمهوري اسلامي ايران با وجود همسايگي اش با اين كشور به هيچ وجه چشمگير و قابل توجه نيست و به كمتر از يك ميليارد دلار در سال مي رسد.

     تركمن ها همگي مسلمان، سني و حنفي مذهب هستند و تعداد شيعيان آنها به 50 هزار نفر   مي رسد كه اغلب آذري، كرد و بلوچ هستند. در سال 1911 تعداد 411 مسجد در تركمنستان وجود داشته كه پس از استقرار حكومت كمونيستي همه مساجد تخريب شده و يا تغيير كاربري داده اند. پس از استقلال و به دنبال گرايش شديد مردم به دين تعداد زيادي مسجد در سراسر تركمنستان بنا شد. مساجد عشق آباد اغلب توسط تركيه، امارات متحده عربي، ازبكستان و حتي فرانسوي ها ساخته شده است كه از زيباترين مساجد اين كشور هستند.

     در قانون اساسي تركمنستان هيچ ديني به عنوان دين رسمي مردم اعلام نشده است و تأكيد دولت بر جدايي دين از سياست است و كليه امور ديني در اين كشور زير نظر شورايي به نام شوراي ديني وابسته به رياست جمهوري انجام مي شود كه نماينده رئيس جمهوري در اين نهاد نقش كليدي و تعيين كننده اي دارد.

     در تركمنستان 15 روزنامه و هفته نامه دولتي منتشر مي شود. اين كشور 3 شبكه تلويزيوني دارد و ساعاتي از روز نيز شبكه هايي از تلويزيون روسيه و تركيه برنامه هاي خود را در تركمنستان پخش مي كنند. سالهاي پيش از استقلال در تركمنستان مراكز علمي و دانشگاهي فعاليت زيادي داشتند كه امروز دانشگاهها با حذف رشته هاي فوق ليسانس و دكترا تنها تا مقطع ليسانس آموزش مي دهند. مدت تحصيل در مدارس اين كشور تا سطح ديپلم متوسطه 10 سال است.

     فعاليت هاي آموزشي تركيه و آمريكا در تركمنستان بسيار گسترده است و هر سال جوانان زيادي از علاقه مندان به ادامه تحصيل در خارج به مراكز آموزش عالي آمريكا و تركيه، روسيه و كشورهاي مشترك المنافع مراجعه و تعدادي از آنها پذيرفته مي شوند. علاوه بر اين مدارس و دانشگاه هاي ترك تركمن ها بسيار فعال هستند. يك مدرسه بين المللي آمريكايي با شهريه هنگفت 11 هزار دلار در سال داير است.

     آموزش زبان فارسي در برخي از مدارس تركمنستان رواج دارد و رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران نيز تأسيس كلاس هاي آموزش زبان فارسي در عشق آباد و شهر تركمن آباد (چارجو) تنها به بخشي از نياز علاقه مندان به آموزش زبان فارسي پاسخ مثبت مي دهند.

روزهاي شنبه:

     در تركمنستان روزهاي شنبه و يكشنبه تعطيل رسمي است اما روزهاي شنبه همه كاركنان دولت موظفند در محل كار خود حاضر شده و به نظافت عمومي محيط كار بپردازند به اين عمل «سبوتنيك» مي گويند كه مشتق از كلمه روسي «سوبوتا» به معني «شنبه» است.

     در اين روز كارمندان موظفند اتاق هاي كار و بخش هاي عمومي اداره از قبيل راهروها، توالت و باغچه و حياط اداره را نظافت كنند. به اين ترتيب در كنار كاهش تعداد نيروهاي خدماتي، كارمندان نيز در نگهداري بهداشت محيط خود احساس مسؤوليت دارند. در اين روز كارمندان بدون لحاظ كردن مقام اداري در نظافت عمومي شركت مي كنند.

     تاريخ كار در روزهاي شنبه به ايام پس از پيروزي انقلاب كبير روسيه و تشكيل حكومت سوسياليستي بر مي گردد. اين قانون به دستور لنين و در جهت آباداني و برطرف كردن خرابي هاي حاصل از درگيري هاي انقلاب، افزايش توليد و پاكسازي محيط كار، مقرر شده است.

     در ايام حكومت سوسياليستي شوروي سابق در ادارات دولتي تابلويي از لنين نصب مي شد كه او را در حال حمل تنه تنومند درختي نشان مي داد كه يادآور شركت او در مراسم «سبوتنيك» است. بعدها در دوران فروپاشي شوروي اين تابلو مستمسكي براي نمايش هاي طنز در تئاترها و حتي تلويزيون روسيه شد.

     و هنرپيشه اي كه نقش لنين را ايفا مي كرد، هر چندگاه، در خلال نمايش با كنده درختي بر شانه از يك سوي صحنه به طرف ديگر مي رفت.

     البته احتمال دارد در انتخاب روز شنبه براي كارهاي عمومي، انگيزه هاي مبارزه با اعتقادات قوم يهود كه كار كردن در روز شنبه را گناه مي شمارند، نهفته باشد.

     در دوران حركت برژنف كه تلاش مي شد همه اهداف و شعارهاي حزب كمونيست به اجرا درآيد، روزهاي سبوتنيك نيز به عنوان سنتي باقي مانده از لنين با دقت هرچه تمام تر اجرا مي شد.

     البته در عصر برژنف كه دوران ظهور قشرهاي مرفه اداري و رؤساي تشكيلات حزبي نيز بود و مسؤولان كشوري راحت طلبي و رفاه و ‌آسايش را به كار و آباداني ترجيح مي دادند. در مراسم روز شنبه حاضر نمي شدند وطبقات پايين اداري را نسبت به برنامه هاي روز سبوتنيك بي انگيزه مي كردند و اجبار و ناخواستگي را به جاي رغبت و ميل روزهاي اول انقلاب به وجود مي آوردند.

     اين سنت بعد از فروپاشي حكومت شوروي همچنان در همه جمهوريهاي سابق، كمابيش پابرجا ماند. هرچند كه در تركمنستان به آن رنگ ملي داده و نامش را روز «ياوار» كه مشتق از كلمه ياور، به معناي ياري رساندن و همياري است، گذاشته اند.

     مراسم ياوار قديم در بين تركمنها برگزار مي شد، مردم دسته جمعي به ياري كساني كه توانايي برداشت غله يا به پايان رساندن خانه سازي را نداشتند، مي شتافتند. اين سنت هر چند به صورت محدود و به شكل محلي و مردمي برگزار مي شود اما سبوتنيك به نظر مي رسد كه كمي مردم گريز باشد و انگيزه هاي مردمي براي حضور در انجام مراسم جمعي كم و كمتر شده است. به هر حال ديدن كارمندان يك اداره بدون رعايت طبقات اداري و رئيس و مرئوس در حال كاري دسته جمعي جالب است و اين فكر را كه مي گويد: بريز و بپاش تا ديگري جمع كند از بين مي برد.

فصل پنبه
     پنبه پس از گندم بيشترين توليد تركمنستان را به خود اختصاص مي دهد و هر ساله دولت تلاش مي كند توليد پنبه را افزايش دهد اما چون چيدن پنبه به صورت مكانيزه ممكن نبوده و نيست و از طرفي چيده شدن محصول پنبه در مدت معين موجب از بين رفتن آن مي شود، دولت با بسيج عمومي مردم، دانش آموزان و دانشجويان آنها را در چيدن پنبه مشاركت مي دهد. به اين شكل كه در ايام چيدن پنبه مدارس و دانشگاهها (به جز شهر عشق آباد) تعطيل مي شوند و دانش آموزان و دانشجويان به همراه اساتيد خود به مزارع پنبه مي روند و در مدت كمتر از يك ماه پنبه مزارع را مي چينند. دولت نيز تعدادي از كارمندان خود، كارگران كارخانه ها و حتي صاحبان مغازه و شركتهاي توليدي را در اين امر شريك مي كند. شانه خالي كردن از اين كار جرم و مشاركت فعالانه موجب تشويق و گرفتن جايزه خو اهد بود.

     البته اين برنامه مخصوص جمهوري تركمنستان نيست و سنتي است كه از شوروي سابق برجاي مانده و هر جمهوري در جمع آوري محصول عمده خود آن را به اجرا مي گذارد. مثلا در روسيه فصل سيب زميني و كلم چيني، در قزاقستان گندم، در ازبكستان و تركمنستان پنبه مشمول اين حركت عمومي مي شود.

تابستان در قشلاق
     معلمان اغلب كشورهاي جهان، تابستاني فارغ از دغدغه محيط كار را سپري مي كنند. هيچ قشري از اقشار جامعه را سراغ نداريم كه هر سال حدود 2 الي 3 ماه را در محيط كار خود حاضر نشوند و در عين حال حقوق ومزاياي آن را نيز دريافت كنند. حتي كارگران و كارمندان داراي مشاغل شخت نيز مشمول اين قانون نيستند. هرچند معلمي كاري سخت و طاقت فرسا، مانند مشاغل ديگر نيست، اما شعور اجتماعي بشر در جوامع مختلف معترف است معلم بايد فرصت مطالعه و بازنگري در روشها و فعاليتهاي تعليمي خود داشته باشد. به علت اهميت شغلي معلمي و نيز اينكه فرزندان همه خانواده ها به نوعي با معلم سروكار دارند و نقش او را در ساختار تربيتي فرزندان خود مؤثر مي دانند، از اين استثنا (تعطيلي سه ماهه) استقبال كرده و آن را به عنوان يك قاعده پذيرفته اند.

     اما در تركمنستان اوضاع كمي فرق مي كند. در واقع معلمها و اساتيد دانشگاهها تابستان به جاي رفتن به ييلاق موظفند در مدرسه حضور يابند و علاوه بر رتق و فتق امور ثبت نام دانش آموزان، در نظافت مدرسه، تعمير خرابيها، رنگ آميزي كلاسها و صندلي ها، گل كاري و نگهداري باغچه هاي مدرسه مشاركت كنند.

     معلمها در اين فصل، لباس كارگران را بر تن كرده و به عنوان يك وظيفه كه در قبال آن حقوق دريافت مي كنند، به كار خدمات مدرسه مي پردازند.

  پاورقي:

     1- ايرانيان تركمن، دكتر اصغر عسگري خانقاه، نشر اساطير، ص29.