زندگي نامه احمدشاملو

شهرت اصلی شاملو به خاطر سرایش شعر است که شامل گونه‌های مختلف شعر نو و برخی قالب‌های کهن نظیر قصیده و نیز ترانه‌های عامیانه‌ می‌شود. شاملو در سال ۱۳۲۶ با نیما یوشیج ملاقات کرد و تحت تأثیر او به شعر نو (که بعدها شعر نیمایی هم نامیده شد) روی آورد، اما برای نخستین بار در شعر «تا شکوفهٔ سرخ یک پیراهن» که در سال ۱۳۲۹ با نام «شعر سفید غفران» منتشر شد وزن را رها کرد و به‌ صورت پیشرو سبک نویی را در شعر معاصر فارسی شکل داد. از این سبک بهشعر سپید یا شعر منثور [۲] یا شعر شاملویی[۳] یاد کرده‌اند. تنی چند از منتقدان ادبی او را موفق‌ترین شاعر در سرودن شعر منثور می‌دانند. [۴]
شاملو علاوه بر شعر، فعالیت‌های مطبوعاتی، کارهای تحقیق و ترجمهٔ شناخته‌شده‌ای دارد. مجموعهٔ کتاب کوچهٔ او بزرگ‌ترین اثر پژوهشی در باب فرهنگ عامهٔ مردم ایران( با تمرکز بر فرهنگ تهران) می‌باشد. آثار وی به زبان‌های: سوئدی، انگلیسی، ژاپنی، فرانسوی، اسپانیایی، آلمانی، روسی، ارمنی، هلندی، رومانیایی،فنلاندی، كردي و تركي ترجمه شده است.
زندگی و فعالیت‌ها
تمام مطالب این بخش با توجه به اطلاعات ارائه شده در سال‌شمار زندگی احمد شاملو نوشته آیدا شاملو تهیه شده‌است. این سال‌شمار در منابع گوناگون از جمله وب‌گاه احمد شاملو، دفتر هنر[۵]، احمد شاملو شاعر شبانه‌ها و عاشقانه‌ها[۶]، شناخت‌نامه[۷]، منتشر شده‌است. هر جا از منبع دیگری استفاده شده باشد در پانویس ذکر شده‌است.
تولد و سال‌های پیش از جوانی
احمد شاملو در ۲۱ آذر ۱۳۰۴ در خانه شماره ۱۳۴ خیابان صفی علیشاه تهران متولد شد. پدرش حیدر نام داشت که تبار او به گفتهٔ شاملو در شعر «من بامدادم سرانجام...» از مجموعهٔ مدایح بی‌صله به اهالی کابلبازمی‌گردد. مادرش کوکب عراقی شاملو، از مهاجران قفقازی بود که طی انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ روسیه، به همراه خانواده‌اش به ایران کوچانده‌شده‌بود[۸]. دورهٔ کودکی را به خاطر شغل پدر که افسر ارتش رضا شاهبود و هر چند وقت را در جایی به مأموریت می‌رفت، در شهرهایی چون رشت و سمیرم و اصفهان و آباده و شیراز گذراند. (به همین دلیل شناسنامهٔ او در شهر رشت گرفته شده‌است و محل تولد در شناسنامه، رشت نوشته شده‌است.) دوران دبستان را در شهرهای خاش، زاهدان و مشهد و بیرجند گذراند و از دوازده سیزده سالگی شروع به ضبط لغات متداول عوام (که در فرهنگ‌های رسمی ثبت نمی‌شود) کرد.
دوره دبیرستان را در بیرجند، مشهد، گرگان و تهران گذراند و سال سوم دبیرستان را مدتی در دبیرستان ایران‌شهر و مدتی در دبیرستان فیروز بهرام تهران خواند و به شوق آموختن زبان آلمانی در مقطع اول هنرستان صنعتی ایران و آلمان ثبت‌نام کرد.
دوران فعالیت سیاسی و زندان
در اوایل دهه ۲۰ خورشیدی پدرش برای سر و سامان دادن به تشکیلات از هم پاشیده ژاندرمری به گرگان و ترکمن‌صحرا فرستاده شد. او همراه با خانواده به گرگان رفت و به ناچار در کلاس سوم دبیرستان ادامه تحصیل داد. در بحبوحهٔ جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به خاک ایران، در فعالیت‌های سیاسی علیه متفقین در شمال کشور شرکت کرد و بعدها در تهران دستگیر و به بازداشتگاه سیاسی شهربانی و از آنجا به زندانشوروی در رشت منتقل شد. پس از آزادی از زندان با خانواده به رضائیه (ارومیه) رفت و تحصیل در کلاس چهارم دبیرستان را آغاز کرد. با به قدرت رسیدن پیشه‌وری و فرقهٔ دموکرات آذربایجان همراه پدرش دستگیر شد و تا کسب تکلیف از مقامات بالاتر دو ساعت مقابل جوخهٔ آتش قرار گرفت. سرانجام آزاد شد و به تهران بازگشت. او برای همیشه ترک تحصیل کرد و در یک کتاب‌فروشی مشغول به کار شد.
ازدواج اول و چاپ نخستین مجموعهٔ شعر و آشنایی با نیما
شاملو در بیست و دو سالگی (۱۳۲۶) با اشرف‌الملوک اسلامیه ازدواج کرد. هر چهار فرزند او، سیاوش، سامان، سیروس و ساقی حاصل این ازدواج هستند. در همین سال اولین مجموعه اشعار او با نام آهنگ‌های فراموش‌شده به چاپ رسید. مدتی بعد با نیما دیدار کرد و تحت تأثیر آشنایی با او و به قصد معرفی شعر او، دست به انتشار مجلات کوچک مقطعی (چون سخن نو، هنر نو (ساعت ۴ بعد از ظهر)، روزنه، راد، آهنگ صبحو ... زد.
در سال ۱۳۳۰ شعر بلند «۲۳» و مجموعه اشعار قطع نامه را به چاپ رساند. در سال ۱۳۳۱ به مدت حدود دو سال مشاورت فرهنگی سفارت مجارستان را به عهده داشت.
دستگیری و زندان
در سال ۱۳۳۲ پس از کودتای ۲۸ مرداد علیه دکتر مصدق و با بسته شدن فضای سیاسی ایران مجموعه شعر آهن‌ها و احساس توسط پلیس در چاپخانه سوزانده می‌شود و با یورش مأموران به خانه او ترجمهٔ طلا در لجن اثر زیگموند موریس و بخش عمدهٔ کتاب پسران مردی که قلبش از سنگ بود اثر موریوکایی با تعدادی داستان کوتاه نوشتهٔ خودش و کتاب‌ها و یادداشت‌های کتاب کوچه از میان می‌رود و با دستگیری مرتضی کیواننسخه‌های یگانه‌ای از نوشته‌هایش از جمله مرگ زنجره و سه مرد از بندر بی‌آفتاب توسط پلیس ضبط می‌شود که دیگر هرگز به دست نمی‌آید. او موفق به فرار می‌شود اما پس از چند روز فرار از دست مأموران در چاپخانهٔ روزنامهٔ اطلاعات دستگیر شده، به عنوان زندانی سیاسی به زندان موقت شهربانی و زندان قصر برده می‌شود. در زندان علاوه بر شعر، به بررسی شاهنامه می‌پردازد و دست به نگارش پیش‌نویس دستور زبان فارسی می‌زند و قصهٔ بلندی به سیاق امیر ارسلان و ملک بهمن می‌نویسد که در انتقال از زندان شهربانی به زندان قصر از بین می‌رود [۹]. مرتضی کیوان به همراه ۹ افسر سازمان نظامی اعدام می‌شود و او در زمستان ۱۳۳۳ پس از تحمل یک سال حبس، از زندان آزاد می‌شود.
ازدواج دوم و تثبیت جایگاه شعری
در سال ۱۳۳۶ با انتشار مجموعهٔ اشعار هوای تازه، به عنوان شاعری برجسته تثبیت می‌شود. این مجموعه شامل فرم‌ها و تجربه‌هایی متفاوت در قالب شعر نو است. در همین سال مجموعه‌ای از رباعیات ابوسعید ابوالخیر، خیام و باباطاهر را منتشر می‌کند. پدر شاملو در ۱۳۳۶ فوت می‌کند.
شاملو در ۱۳۳۶ با طوسی حائری ازدواج می‌کند. دومین ازدواج شاملو مانند ازدواج اول مدت زیادی دوام نمی‌آورد و چهار سال بعد در ۱۳۴۰ از همسر دوم خود نیز جدا می‌شود.
در سال ۱۳۳۹ مجموعه شعر باغ آینه منتشر می‌شود. معروف‌ترین ترانه‌های عامیانهٔ معاصر فارسی همچون پریا و دخترای ننه دریا در این دو مجموعه منتشر شده‌است. در سال ۱۳۴۰ هنگام جدایی از همسر دومش همه چیز از جمله برگه‌های تحقیقاتی کتاب کوچه را رها می‌کند.
شروع فعالیت‌های سینمایی
در سال ۱۳۳۸ شاملو به اقدام جدیدی یعنی تهیه‌ی قصه‌ی خروس زری پیرهن پری ( با نقاشی فرشید مثقالی برای کودکان دست می‌زند. در همین سال به تهیه فیلم مستند سیستان و بلوچستان برای شرکت ایتال کونسولت [۱۰] نیز می‌پردازد. این آغاز فعالیت سینمایی بحث‌انگیز احمد شاملو است. او بخصوص در نوشتن فیلمنامه و دیالوگ‌نویسی فعال است. در سال‌های پس از آن و به‌ویژه با مطرح شدنش به عنوان شاعری معروف، منتقدان مختلف حضور سینمایی او را کمرنگ دانسته‌اند. خود او می‌گفت: «شما را به خدا اسم‌شان را فیلم نگذارید.» و بعضی شعر معروف او «دریغا که فقر/ چه به آسانی/ احتضار فضیلت است» را به این تعبیر می‌دانند که فعالیت‌های سینمایی او صرفاً برای امرار معاش بوده‌است.[۱۱] شاملو در این باره می‌گوید: «کارنامهٔ سینمایی من یک جور نان خوردن ناگزیر از راه قلم بود و در حقیقت به نحوی قلم به مزدی!»[۱۲]برخی فیلمنامهٔ فیلم گنج قارون را که در سال‌های میانی دهه ۴۰ سینما را از ورشکستگی نجات داد منتسب به شاملو می‌دانند. استفادهٔ فراوان از امکانات زبان محاوره در گفت‌گوهای گنج قارون می‌تواند دلیلی بر این مدعا باشد.[۱۳]
در سال ۱۳۳۹ با همکاری هادی شفائیه و سهراب سپهری ادارهٔ سمعی و بصری وزارت کشاورزی را تأسیس می‌کند و به عنوان سرپرست آن مشغول به کار می‌شود. در سال ۱۳۴۰ با همکاری دکتر محسن هشترودی۲۵ شماره از هفته‌نامهٔ کتاب هفته را منتشر می‌کند. هفته‌نامهٔ کتاب هفته و خوشه از تأثیرگذارترین هفته‌نامه‌های ادبی دههٔ ۴۰ بودند.
آشنایی و ازدواج با آیدا سرکیسیان


احمد شاملو و آیدا سرکیسیان

شاملو در ۱۴ فروردین ۱۳۴۱ با آیدا سرکیسیان ( ریتا آتانث سرکیسیان) آشنا می‌شود. این آشنایی تأثیر بسیاری بر زندگی او دارد و نقطهٔ عطفی در زندگی او محسوب می‌شود. در این سال‌ها شاملو در توفق کامل آفرینش هنری به سر می‌برد[۱۴] و تحت تأثیر این آشنایی شعرهای مجموعهٔ آیدا: درخت و خنجر و خاطره! و آیدا در آینه را می‌سراید. او دربارهٔ اثر آیدا در زندگی خود به مجله فردوسی گفت: «هر چه می‌نویسم برای اوست و به خاطر او... من با آیدا آن انسانی را که هرگز در زندگی خود پیدا نکرده‌بودم پیدا کردم».[۱۵]
آیدا و شاملو در فروردین ۱۳۴۳ ازدواج می‌کنند و شش ماه در ده شیرگاه (مازندران) اقامت می‌گزینند و از آن پس شاملو تا آخر عمر در کنار او زندگی می‌کند. شاملو در همین سال دو مجموعه شعر به نام‌های آیدا در آینه و لحظه‌ها و همیشه را منتشر می‌کند و سال بعد نیز مجموعه‌یی به نام آیدا: درخت و خنجر و خاطره! منتشر می‌شود و در سال ۱۳۴۵ برای سومین بار تحقیق و گردآوری کتاب کوچه راآغاز می‌کند و برنامهٔ فصه‌های مادربزرگ را برای بخش برنامه‌های کودک تلویزیون ملی ایران تهیه می‌کند.
آیدا شاملو در برخی کارهای احمد شاملو مانند مجموعهٔ کتاب کوچه با او همکاری داشت و سرپرست این مجموعه بعد از اوست.[۱۵]
در سال ۱۳۴۶ شاملو سردبیری قسمت ادبی و فرهنگی هفته‌نامهٔ خوشه را به عهده می‌گیرد. در سال ۱۳۴۷ «شب شعر خوشه» را با همکاری دکتر عسکری و با حضور 110 شاعر معاصر، نمایشگاه نقاشی منصوره حسینی، نمایشگاه کاریکاتور اردشیر محصص و تئاتر در درانتظار گودو را با هنرمندی داوود رشیدی، پرویز صیاد و پرویز کاردان برگزار می‌کند. همکاری او با نشریه خوشه تا ۱۳۴۸ که نشریه به دستور ساواک تعطیل می‌شود، ادامه دارد. در سال ۱۳۴۷ او به عضویت هیأت دبیران کانون نویسندگان ایران در می‌آید و کار بر روی غزلیات حافظ و تاریخ دورهٔ حافظ را آغاز می‌کند. نتیجه این تحقیقات بعدها به انتشارحافظ شیراز به روایت احمد شاملو انجامید. شاملو مطالعهٔ شعر و تاریخ اجتماعی سیاسی دورهٔ حافظ و اصلاح روایت خود از حافظ را تا پایان عمر ادامه داد.
در خرداد ۱۳۵۰ ترجمهٔ بازبینی شدهٔ رمان پابرهنه‌ها، نوشتهٔ زاهاریا استانکو با استقاده و تکیه بر زبان تداولی منتشر شد. در اسفند ۱۳۵۰ شاملو مادرش را از دست داد. در همین سال به فرهنگستان زبان ایران برای تحقیق و تدوینِ کتاب کوچه، دعوت شد و به مدت سه سال به همکاری خود با فرهنگستان ادامه داد.
سفرهای خارجی
شاملو در دههٔ ۱۳۵۰ به فعالیت‌های گسترده‌ای در شعر، نویسندگی، روزنامه نگاری (از جمله همکاری با کیهان فرهنگی و آیندگان)، ترجمه، شعرخوانی (از جمله در انجمن فرهنگی گوته و انجمن ایران و آمریکا و فعالیت‌های سینمایی (از جمله تهیهٔ گفتار برای چند فیلم مستند به دعوت وزارت فرهنگ و هنر) را ادامه می‌دهد. در دانشگاه صنعتی شریف نیز سه ترم به تدریس مطالعهٔ آزمایشگاهی زبان فارسی مشغول می‌شود در سال ۱۳۵۱ نوارهای صوتی از شعرهای حافظ، مولوی، ابوسعید ابوالخیر با صدای شاملو و موسیقی اسفندیار منفردزاده و فریدون شهبازیان و مجموعه‌ای از آثار نیما با موسیقی احمد پژمان منتشر می‌شود. در رادیو برای کودکان و نوجوانان برنامه می‌نویسد و اجرا می‌کند. مدتی بعد از تحمل دردهای شدید برای معالجهٔ آرتروز گردن به پاریس می‌رود و جراحی می‌شود.
سال بعد، ۱۳۵۲، مجموعه شعر ابراهیم در آتش را به چاپ می‌رساند و برای چند فیلم مستند (مشهد، اصفهان و تبریز) گفتار متن می‌نویسد و اجرا می‌کند.
در سال ۱۳۵۴ دانشگاه رم از او دعوت می‌کند تا در کنگرهٔ جهانی نظامی گنجوی شرکت کند و از همین رو با یدالله رویایی عازم ایتالیا می‌شود.
در ۱۳۵۵ انجمن قلم آمریکا و دانشگاه پرینستون از او برای شرکت در گردهمایی ادبیات امروز خاورمیانه و سخنرانی و شعرخوانی دعوت می‌کنند و او عازم ایالات متحده آمریکا می‌شود. شاملو در این سفر به سخنرانی و شعرخوانی در دانشگاه‌های نیویورک و پرینستون می‌پردازد. او با شاعران و نویسندگان مشهور جهان همچون یاشار کمال، آدونیس، البیاتی و کوزمینسکی در این سفر دیدار می‌کند و پس از سه ماه همراه آیدا بهایران باز می‌گردد. در همین سال با دعوت دانشگاه بوعلی سینا، برای مدتی به سرپرستی پژوهشکدهٔ آن دانشگاه مشغول می‌شود. چند ماه بعد، این بار در اعتراض به سیاست‌های حکومت شاهنشاهی ایران کشور را به مقصد ایتالیا (رم) ترک می‌کند و از آنجا به آمریکا می‌رود و در دانشگاه‌های هاروارد، و ام آی تی و دانشگاه برکلی به سخنرانی می‌پردازد. تحقیق روی کتاب کوچه و حافظ شیراز را ادامه می‌دهد. پیشنهاد دانشگاه کلمبیای شهر نیویورک را برای همکاری در تدوین کتاب کوچه نمی‌پذیرد.
در سال ۱۳۵۷، پس از یک سال تلاش بی‌حاصل برای انتشار هفته‌نامه، به امید نشر و فعالیت علیه رژیم شاه به بریتانیا می‌رود. در لندن ۱۴ شمارهٔ نخست هفته‌نامهٔ ایرانشهر را سردبیری می‌کند اما در اعتراض به سیاست‌ دوگانهٔ مدیران آن در قبال مبارزه با رژیم و مسائل مربوط به ایران استعفا می‌دهد. ∗ مجموعه شعر دشنه در دیس در ایران منتشر می‌شود.
انقلاب و بازگشت به ایران
با وقوع انقلاب بهمن ۵۷ ایران و سقوط رژیم شاهنشاهی، شاملو سه هفته پس از پیروزی انقلاب در ۱۱ اسفند به ایران باز می‌گردد. در همین سال انتشارات مازیار اولین جلد کتاب کوچه را در قطع وزیری منتشر می‌کند. شاملو به عنوان عضو هیأت دبیران کانون نویسندگان ایران انتخاب می‌شود و مقاله‌ها و مصاحبه‌های متعددی پیرامون تحلیل و آسیب‌شناسی انقلاب و مسائل روز سیاسی و اجتماعی از او در مجلات و روزنامه‌ها به چاپ می‌رسد.
در سال ۱۳۵۸ هفته‌نامهٔ کتاب جمعه با سردبیری احمد شاملو و مدیریت عسکری پاشایی منتشر می‌شود. انتشار این هفته‌نامه پس از ۳۶ شماره توقیف می‌شود.در این سال‌ها مجموعه‌ای از شعرهای سیاسی خود را به نام کاشفان فروتن شوکران - که در آن شعر «مرگ نازلی» در بزرگداشت وارطان سالاخانیان، مبارز مسیحی ایرانی است [۱۶]- و مجموعه‌های پریا، ترانهٔ شرقی (لورکا)، مسافر کوچولو و یل و اژدها را دکلمه می‌کند که به صورت نوار صوتی منتشر می‌شوند.
از ۱۳۶۲ با تغییر فضای سیاسی ایران چاپ آثار شاملو نیز متوقف می‌شود. در حالی که کار و فعالیت شاملو متوقف نمی‌شود. نوار کاست سیاه همچون اعماق آفریقای خودم (ترجمهٔ شعرهای لنگستون هیوز) و سکوت سرشار از ناگفته‌هاست (ترجمهٔ شعرهای مارگوت بیکل) با موسیقی بابک بیات در انتشارات ابتکار منتشر می‌شود. شاملو ترجمه و تألیف و سرودن را ادامه می‌دهد به‌ویژه روی کتاب کوچه با همکاری همسرش آیدا مستمر کار می‌کند. ترجمهٔ رمان بلند دن آرام (نوشتهٔ میخائیل شولوخوف) را آغاز می‌کند. چندین گفت‌وگو از او به چاپ می‌رسد تا آن که در سال ۱۳۷۲ با کمی‌ بازتر شدن فضای سیاسی ایران آثار شاملو به صورت محدود مجوز نشر می‌گیرند.
در ۱۳۶۷ به آلمان غربی سفر می‌کند تا به عنوان میهمانِ مدعوِ دومین کنگرهٔ بین‌المللی ادبیات (اینترلیت ۲) با عنوان جهانِ سوم: جهانِ ما در ارلانگن آلمان و شهرهای مجاور شرکت کند. در این کنگره نویسندگانی از کشورهای مختلف از جمله عزیز نسین، دِرِک والکوت، پدرو شیموزه، لورنا گودیسون و ژوکوندو بِلی حضور داشتند. سخنرانی شاملو با عنوان «من دردِ مشترکم، مرا فریاد کن!» به تأثیر فقر و ناآگاهی و خرافه در عدم دستیابی به فرهنگ یکپارچه و متعالی جهانی اختصاص داشت. در ادامهٔ این سفر به دعوت خانم روترات هاکرمولر در اتریش، به شعرخوانی و سخنرانی می‌پردازد و به دعوت انجمن جهانی قلم (Pen) و دانشگاه یوته‌بوری به سوئد می‌رود. به دعوت ایرانیان مقیم سوئد در خانهٔ مردم استکهلم شب شعر اجرا می‌کند و با دعوت هیأت رئیسهٔ انجمن قلم سوئد با آنان نیز ملاقات می‌کند. مجموعه شعرهای احمد شاملو (دوجلدی) در آلمان غربی منتشر می‌شود.
در ۱۳۶۹ برای شرکت در جلساتی که به دعوت مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا (CIRA) در دانشگاه برکلی برگزار شد به عنوان میهمان مدعو به آمریکا سفر می‌کند. سخنرانی‌های او، «مفاهیم رند و رندی در غزل حافظ» و «حقیقت چقدر آسیب‌پذیر است» که با نام «نگرانی‌های من» منتشر شد، واکنش گسترده‌ای در مطبوعات فارسی زبان داخل و خارج از کشور داشت و مقالات زیادی در نقد سخنرانی‌های شاملو نوشته شد.
در بوستون دو عمل جراحی مهم روی گردن او صورت گرفت با این حال چندین شب شعر در شهرهای مختلف با حضور شاملو که تعدادی از آنها به نفع زلزله‌زدگان ایران و آوارگان کرد عراقی بود برگزار شد.
در این بین به عنوان استاد میهمان یک ترم در دانشگاه برکلی زبان، شعر و ادبیات معاصر فارسی را به دانشجویان ایرانی تدریس کرد و در همین زمان ملاقاتی با لطفی علی‌عسکرزاده ریاضی‌دان شهیر ایرانی داشت.
در دی‌ماه سال ۱۳۷۰، احمد شاملو طی قراردادی رسمی که غالب آثار او را شامل می‌شد آیدا سرکیسیان شاملو و ع. پاشایی را سرپرستان مادام‌العمر آثار خود تعیین کرد تا بر چاپ و نشر آثار او نظارت کنند.
احمد شاملو در سال ۱۳۷۰، بعد از یک سال و نیم دوری از کشور، به ایران بازگشت.
سرانجام



سال‌های آخر عمر شاملو کم و بیش در انزوایی گذشت که به او تحمیل شده بود.[نیازمند منبع] از سویی تمایل به خروج از کشور نداشت و خود در این باره می‌گوید: «راستش بار غربت سنگین‌تر از توان و تحمل من است... چراغم در این خانه می‌سوزد، آبم در این کوزه ایاز می‌خورد و نانم در این سفره‌است.»[۱۷]از سوی دیگر اجازهٔ هیچ‌گونه فعالیت ادبی و هنری به شاملو داده نمی‌شد و اکثر آثار او از جمله کتاب کوچه سال‌ها در توقیف مانده بود. بیماری آزارش می‌داد و با شدت گرفتن بیماری دیابت، و پس از آن که در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۷۶، در بیمارستان ایران‌مهر پای راست او را از زانو قطع کردند، روزها و شب‌های دردناکی را پشت سر گذاشت. البته در تمام این سال‌ها کار ترجمه و به‌خصوص تدوین کتاب کوچه را ادامه داد و گه‌گاه از او شعر یا مقاله‌ای در یکی از مجلات ادبی منتشر می‌شد. او در دههٔ هفتاد با شرکت در شورای بازنگری در شیوهٔ نگارش و خط فارسی در جهت اصلاح شیوهٔ نگارش خط فارسی فعالیت کرد و تمام آثار جدید یا تجدید چاپ شده‌اش با این شیوه منتشر شد. پس از توقفی طولانی در انتشار کتاب‌های شعرش، مجموعهٔ ترانه‌های کوچک غربت (۱۳۵۹)، مدایح بی‌صله در ۱۳۷۱(در استکهلم)، در آستانه در ۱۳۷۶، و آخرین مجموعه شعر احمد شاملو، حدیث بی‌قراری ماهان در ۱۳۷۹ منتشر شد.
سرانجام احمد شاملو در ساعت ۹ یکشنبه شب دوم مرداد ۱۳۷۹ در خانهٔ دهکده درگذشت. پیکر او در روز پنج‌شنبه ۶ مرداد از مقابل بیمارستان ایرانمهر و با حضور ده‌ها هزار نفر از علاقه مندان وی تشییع و در امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد. کانون نویسندگان ایران، انجمن‌های قلم آمریکا، سوئد، آلمان و چندین انجمن داخلی و برخی محافل سیاسی پیام‌های تسلیتی به مناسبت درگذشت وی در این مراسم ارسال کردند. [۱۸]
نظرات و اعتراض‌ها
نظرات شاملو درباره حافظ
نوشتار اصلی: حافظ شیراز به روایت احمد شاملو

شاملو در سی سال آخر زندگی خود، همیشه به بازبینی دیوان حافظ می‌پرداخت و کتاب خود را که با عنوان حافظ شیراز منتشر کرده بود، اصلاح می‌کرد. در مقدمهٔ این کتاب، شاملو روش تصحیح و اصول کار خود را بیان می‌کند. او به مشکلات و تحریف‌های موجود در دیوان حافظ اشاره می‌کند و در اینکه حافظ یک عارف مسلک بوده دقیق شده او حافظ را مبارز و مصلحی اجتماعی می‌داند که فرهنگ ریا و زهد را نقد می‌کند.
قابل ذکر است که این دیدگاه هم با دیدگاه مذهبی، و هم کسانی که از زاویهٔ غیر دینی به غزلیات حافظ نگریسته‌اند، به تناقض می‌رسد. به عنوان نمونه، حتی داریوش آشوری نیز در کتاب عرفان و رندی در شعر حافظ، حافظ را یک عارف می‌داند. [۱۹]
تصحیح شاملو از دیوان حافظ مورد نقد بسیاری از حافظ پژوهان، از جمله بهاءالدین خرمشاهی قرار گرفته‌است. [۲۰]

مرتضی مطهری در کتابی با عنوان تماشاگه راز ادعای شاملو بر تحریف دیوان حافظ و دست بردن در ترتیب ابیات را، بدون اینکه نامی از شاملو ببرد، مردود دانسته‌است. مقدمهٔ حافظ شیراز پس از انقلاب در ایران اجازه نشر نیافت و از آن پس حافظ شیراز بدون مقدمه منتشر شد و مجموعه‌ای با عنوان حواشی و یادداشت‌های حافظ شیراز که به بررسی وضع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دوران حافظ و شرح و تفسیر چند غزل اوست تاکنون به انتشار نرسیده است.[۲۱]
او در سال ۱۳۵۰، پس از کنگرهٔ جهانی حافظ و سعدی در شیراز، گفت و گویی بحث برانگیز با روزنامه کیهان داشت. [۲۲]
نظرات شاملو درباره فردوسی و تاریخ ایران
در سال ۱۳۶۹ به دعوت مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا (CIRA) جلساتی در دانشگاه برکلی کالیفرنیا برگزار شد که هدف آن، بررسی هنر و ادبیات و شعر معاصر فارسی بود. سخنران یکی از این جلسات احمد شاملو بود. او در این جلسات با ایراد سخنانی پیرامون شاهنامه به مباحث زیادی دامن زد. شاملو این سخنرانی را در توجه دادن به حساسیت و نقد برای رسیدن به حقیقت و نقد روش روشنفکری ایرانی و مسئولیت‌های آن ایراد کرد و با طرح سؤالی فرهیختگان ایرانی خارج از کشور را به بازبینی و نقد اندیشه و یافتن پاسخ برای اصلاح فرهنگ و باورها فراخواند. [۲۳]
اظهار نظر شاملو درباره تاریخ ایران پیشاپیش در کتاب جمعه، در پانویس نوشتاری که قدسی قاضی‌نور درخصوص حذف مطالبی از کتاب‌های درسی پس از انقلاب به رشتهٔ تحریر درآورده بود، به چاپ رسیده بود ولی واکنش نسبت به آنها، پس از سخنرانی در دانشگاه برکلی نمایان شد.
برخی از معاصران در دوران حیات شاملو او را علناً و مستقیماً دربارهٔ نظراتی که در دانشگاه برکلی در مورد فردوسی و تاریخ ایران بیان کرده بود، مورد انتقاد قرار دادند[۲۴]. فریدون مشیری و مهدی اخوان ثالث از این دست بودند.
آثارشناسی
تمام مطالب این بخش با توجه به اطلاعات ارائه شده در کتاب‌شناسی احمد شاملو تهیه شده‌است. این کتاب‌شناسی در منابع مختلف از جمله احمد شاملو شاعر شبانه‌ها و عاشقانه‌ها[۲۵]، شناخت‌نامهٔ احمد شاملو[۲۶]، در بارهٔ هنر و ادبیات[۲۷] منتشر شده‌است. هر جا از منبع دیگری استفاده شده باشد در پانویس ذکر شده‌است. برای اطلاع بیشتر از فهرست و شناسهٔ آثار شاملو و آثاری که در آن به فعالیت‌ها و آثار شاملو پرداخته‌اند به آثارشناسی توصیفی احمد شاملو [۲۸] مراجعه کنید.
دفترهای شعر
برای نوشتن این بخش علاوه بر منابع یاد شده در بخش کتاب‌شناسی، از احمد شاملو مجموعهٔ آثار دفترِ یکم:شعرها[۲۹] نیز استفاده شده‌است. تاریخ‌ها به‌جز مورد اول مربوط به زمان سرودن شعرهای موجود در دفتر شعر مربوطه‌است. مورد اول سال انتشار است.
§    ۱۳۲۶         آهنگ‌§    های فراموش‌§    شده،§     توسط ابراهیم دیلمقانیان منتشر شد.
§    ۱۳۲۹-۱۳۲۶     آهن‌§    ها و احساس،§     در چاپ‌§    خانهٔ یمنی تهران توسط فرمانداری نظامی ضبط و سوزانده شد.
§    ۱۳۳۰-۱۳۲۹     قطعنامه،§     چاپ اول با مقدمه فریدون رهنما و به هزینهٔ او:۱۳۳۰.
§    ۱۳۳۰ بیست و سه (۲۳)،§     چاپ مستقل ۱۳۳۰،§     چاپ‌§    های سانسور شدهٔ دیگر ضمیمهٔ     مرثیه‌§    های خاک.
§    ۱۳۳۵-۱۳۲۶ هوای تازه
§    ۱۳۳۸-۱۳۳۶ باغ آینه
§    ۱۳۴۰-۱۳۳۹     لحظه‌§    ها و همیشه
§    ۱۳۴۳-۱۳۴۱ آیدا در آینه
§    ۱۳۴۴-۱۳۴۳     آیدا: درخت و خنجر و خاطره!
§    ۱۳۴۵-۱۳۴۴ ققنوس در باران
§    ۱۳۴۸-۱۳۴۵     مرثیه‌§    های خاک
§    ۱۳۴۹-۱۳۴۸ شکفتن در مه
§    ۱۳۵۲-۱۳۴۹ ابراهیم در آتش
§    ۱۳۵۶-۱۳۵۵ دشنه در دیس
§    ۱۳۵۹-۱۳۵۶     ترانه‌§    های کوچک غربت
§    ۱۳۶۹-۱۳۵۷     مدایح بی‌§    صله
§    ۱۳۷۶-۱۳۶۴ در آستانه
§    ۱۳۷۸-۱۳۵۱     حدیث بی‌§    قراری ماهان
شعر (ترجمه)
§        غزل غزل‌§    های سلیمان،§     ۱۳۴۷.
§            هم‌§    چون کوچه‌§    یی بی‌§    انتها،§     ۱۳۵۲.
§    هایکو،§     شعر ژاپنی،§     با ع. پاشایی،§     ۱۳۶۱.
§    سیاه همچون اعماقِ آفریقای خودم،§     (کتاب و نوار صوتی) ترجمه و اجرای شعرهایی از لنگستون هیوز،§     نشر ابتکار،§     ۱۳۶۲،§     ترجمه چند شعر دیگر از هیوز در ۱۳۷۰ با حسن قباد و موسیقی کیت جارت
§    ترانه‌§    های میهن تلخ،§     ترجمهٔ شعرهایی از یانیس ریتسوس،§     (کتاب و نوار صوتی)،§     موسیقی میکیس تئودوراکیس،§     نشر ابتکار،§     ۱۳۶۰.
§    ترانهٔ شرقی و اشعار دیگر،§     ترجمهٔ شعرهایی از فدریکو گارسیا لورکا،§     (کتاب و نوار صوتی)،§     موسیقی گیتار آتا هوآلپا یوپانکویی. نشر ابتکار،§     ۱۳۵۹.
§    سکوت سرشار از ناگفته‌§    هاست،§     (کتاب و نوار صوتی) ترجمهٔ آزاد با محمد زرین‌§    بال و اجرای شعرهایی از مارگوت بیکل،§     موسیقی بابک بیات،§     نشر ابتکار،§     ۱۳۶۵.
§    چیدن سپیده دم،§     (کتاب و نوار صوتی) ترجمهٔ آزاد با محمد زرین‌§    بال و اجرای شعرهایی از مارگوت بیکل،§     موسیقی بابک بیات،§     نشر ابتکار،§     ۱۳۶۵.
داستان و رمان و فیلمنامه
§    زیر خیمهٔ گر گرفتهٔ شب،§     ۱۳۳۵
§    زنِ پشتِ درِ مفرغی،§     ۱۳۳۵
§    حلوا برای زنده‌§    ها،§     ۱۳۴۵
§    درها و دیوار بزرگ چین،§     ۱۳۵۲
§    تخت ابونصر (براساس داستان صادق هدایت)،،§     ۱۳۵۲
§    میراث،§     ۱۳۶۵
§    روزنامهٔ سفر میمنت اثر ایالات متفرقهٔ امریغ (اوکلند کالیفرنیا)،§     منتشر نشده‌§    است
رمان و داستان(ترجمه)
§    نایب اول،§     اثر رنه بارژاول،§     ۱۳۳۰.
§    پسران مردی که قلبش از سنگ بود،§     اثر موریوکایی،§     ۱۳۳۲.
§    لئون مورنِ کشیش،§     اثر بئاتریس بک،§     ۱۳۳۴.
§    برزخ،§     اثر ژان روورزی،§     ۱۳۳۴.،§   
§    زنگار (خزه)،§     اثر هربرت لوپوریه،§     ۱۳۳۵.
§    پابرهنه‌§    ها،§     اثر زاهاریا استانکو ترجمه ناقصی با عطا بقایی،§    . ۱۳۳۷،§     ترجمهٔ کامل ۱۳۵۰.
§    افسانه‌§    های هفتاد و دو ملت در دو جلد،§     ۱۳۳۹.
§    ۸۱۴۹۰،§     اثر آلبر شمبون،§     ۱۳۴۶.
§    قصه‌§    های بابام،§     اثر ارسکین کالدول،§     ۱۳۴۶.
§    خزه (ترجمهٔ مجدد زنگار)،§     ۱۳۵۰.
§    دماغ،§     سه قصه و یک نمایش‌§    نامه اثر ریونوسوکه آکوتاگاوا،§     ۱۳۵۱.
§    افسانه‌§    های کوچک چینی،§     ۱۳۵۱.،§   
§    دست به دست،§     نوشتهٔ ویکتور آلبا،§     ۱۳۵۱.
§    لبخند تلخ،§     ۱۳۵۱.
§    زهرخند،§     ۱۳۵۲.
§    مرگ کسب و کار من است اثر روبر مرل،§     ۱۳۵۲.
§    سربازی از دوران سپری شده،§     ۱۳۵۲.
§    شازده کوچولو نوشتهٔ     آنتوان دو سنت‌§    اگزوپری. نخست در ۱۳۵۸ با نام مسافر کوچولو در کتاب جمعه منتشر شد و بار دیگر در ۱۳۶۳ به ضمیمهٔ نوار صوتی با موسیقی گوستاو مالر توسط نشر ابتکار انتشار یافت.
§    بگذار سخن بگویم،§     اثر مشترک دومیتیلا چونگارا و موئما ویئزر،§     با ع. پاشایی،§     ۱۳۵۹ .
§    دن آرام اثر میخائیل شولوخف،§     ۱۳۸۲.
§    عیسا دیگر،§     یهودا دیگر،§     بازنویسی رمان قدرت و افتخار اثر گراهام گرین،§     در ۱۳۵۶. ترجمه شد اما تاکنون (۱۳۸۵) چاپ نشده‌§    است.
§    گیل‌§    گمش،§     تهران،§     نشرچشمه،§     ۱۳۸۲.
نمایش‌نامه (ترجمه)
§    مفتخورها،§     اثر گرگهٔ چی‌§    کی،§     با انگلا بارانی،§     ۱۳۳۳.
§    درخت سیزدهم،§     اثر آندره ژید،§     ۱۳۴۰.
§    سی‌§    زیف و مرگ،§     اثر روبر مرل،§     با فریدون ایل‌§    بیگی،§     ۱۳۴۲.
§    نصف شب است دیگر دکتر شوایتزر،§     اثر ژیلبر سسبرون،§     ۱۳۶۱.
§    خانهٔ برناردا آلبا،§     عروسی خون (با بازبینی مجدد) بار اول در ۱۳۴۷،§     با یرما در سه نمایشنامه از فدریکو گارسیا لورکا،§     ۱۳۸۰.
متن‌های کهن فارسی
§    حافظ شیراز به روایت احمد شاملو،§     ۱۳۵۴ تصحیح دیوان حافظ،§     مقدمهٔ این کتاب پس از انقلاب اجازه چاپ پیدا نکرد و تمام چاپ‌§    های بعد از چاپ سوم (۱۳۶۰) بدون مقدمه منتشر شده‌§    است.[۳۰]
§    افسانه‌§    های هفت گنبد،§     نظامی‌§    گنجوی،§     ۱۳۳۶.
§    ترانه‌§    ها (رباعیات ابوسعید ابوالخیر،§     رباعیات خیام و رباعیات بابا طاهر)،§     ۱۳۳۷.
ادبیات کودکان
§    خروس زری پیرهن پری،§     بر اساس قصهٔ آلکسی تولستوی،§     با نقاشی‌§    های فرشید مثقالی،§     ۱۳۳۸ و به صورت نوار صوتی برای کودکان،§     ۱۳۶۰.
§    قصهٔ هفت کلاغون،§     با نقاشی‌§    های ضیاالدین جاوید،§     ۱۳۴۷.
§    پریا،§     با نقاشی ژاله پورهنگ،§     ۱۳۴۷،§     به صورت نوار صوتی با صدای شاعر به نام قاصدک،§     ۱۳۵۸.
§    چی شد که دوستم داشتن؟،§     اثر ساموئل مارشاک،§     با نقاشی ضیاءالدین جاوید،§     ۱۳۴۸.
§    ملکهٔ سایه‌§    ها،§     بر اساس قصه‌§    ای ارمنی،§     با نقاشی ضیاءالدین جاوید،§     ۱۳۴۹.
§    دخترای ننه دریا،§     با نقاشی ضیاءالدین جاوید،§     ۱۳۵۷.
§    قصهٔ دروازهٔ بخت،§     با نقاشی ابراهیم حقیقی،§     ۱۳۵۷.
§    بارون،§     با نقاشی ابراهیم حقیقی،§     ۱۳۵۷.
§    یل و اژدها،§     بر اساس قصه‌§    ای از آنگل کرالی یی‌§    چف،§     با نقاشی     اصغر قره‌§    باغی،§     ۱۳۵۸ و با ضمیمهٔ نوار صوتی،§     ۱۳۶۰.
§    قصهٔ مردی که لب نداشت،§     با نقاشی مهردخت امینی،§     ۱۳۷۸.
سردبیری نشریه‌ها


هفته‌نامهٔ خوشه، شماره ۲۲ مرداد ۱۳۴۶(در سال ۱۳۴۸ با اخطار رسمی ساواک تعطیل شد.)
§    هفته‌§    نامهٔ ادیب،§     صاحب‌§    امتیاز: سید اسماعیل یمینی،§     ۱۳۲۵.
§    هفته‌§    نامهٔ سخن‌§    نو (پنج شماره)،§     که پس از ترور نافرجام شاه تعطیل می‌§    شود،§     ۱۳۲۷.
§    مجلهٔ هنرنو،§     صاحب‌§    امتیاز: ا.ع.تهرانی،§     ۱۳۲۸.
§    هفته‌§    نامهٔ آهنگ صبح،§     ۱۳۲۹-۱۳۲۸.
§    هفته‌§    نامهٔ هدیه،§     با همکاری فرهنگ فرهی،§     ۱۳۲۹.
§    هفته‌§    نامهٔ روزنه (نه شماره)،§     ۱۳۲۹.
§    مجلهٔ خواندنی‌§    ها،§     سردبیر چپ (در مقابل سردبیر راست)،§     صاحب‌§    امتیاز: علی‌§    اصغر ایرانی،§     ۱۳۳۰.
§    هفته‌§    نامهٔ آتشبار،§     به مدیریت ابوالقاسم انجوی شیرازیکه انتشار آن پس از کودتای مرداد ۱۳۳۲ باعث دیتگیری شاملو می‌§    شود،§     ۱۳۳۱.
§    هفته‌§    نامهٔ بامشاد،§     صاحب‌§    امتیاز: تفضلی،§     سردبیر مسئول: اسماعیل پوروالی،§     ۱۳۳۵.
§    هفته‌§    نامهٔ آشنا (هفده شماره)،§     ۱۳۳۷-۱۳۳۶.
§    اطلاعات ماهانه،§     (از دورهٔ یازدهم) ۱۳۳۷.
§    ماهنامهٔ اطلاعات،§     صاحب‌§    امتیاز و مدیر مسئول: عباس مسعودی (دو شماره)،§     ۱۳۳۸-۱۳۳۷.
§    مجلهٔ فردوسی،§     ۱۳۳۹.
§    هفته‌§    نامهٔ کتاب هفته(۳۶ شمارهٔ اول)،§     ۱۳۴۰.
§    هفته‌§    نامهٔ ادبی و هنری بارو،§     صاحب‌§    امتیاز: هوشنگ کاووسی و زیر نظر احمدشاملو و یدالله رویایی- که بعد از سه شماره با اولتیماتوم وزیر اطلاعاتِ وقت تعطیل می‌§    شود،§     ۱۳۴۵.
§    بخش ادبی و فرهنگی هفته‌§    نامهٔ خوشه- که در سال ۱۳۴۸ با اخطار رسمی ساواک تعطیل شد،§     از شهریور ۱۳۴۶.
§    همکاری با روزنامه‌§    های کیهان فرهنگی و آیندگان،§     ۱۳۵۱.
§    هفته‌§    نامهٔ ایرانشهر در لندن - که پس از انتشار ۱۴ شماره در دی‌§    ماه ۵۷ به علت اختلاف دیدگاه با صاحبان هفته‌§    نامه استعفا می‌§    دهد،§     شهریور ۱۳۵۷.
§    هفنه‌§    نامهٔ کتاب جمعه که پس از ۳۶ شماره به اجبار تعطیل می‌§    شود،§     ۱۳۵۹-۱۳۵۸.
مجموعهٔ کتاب کوچه [ویرایش]
مجموعه‌ٔ کتاب کوچه دایرة‌المعارفی است از ضرب‌المثل‌ها، تمثیل‌ها، باورها، خواب‌گزاری، تعبیرها، تکیه‌کلام‌ها، خرافه‌ها و اصطلاحات زبان عامیانه‌ و زندگی اجتماعی مردم تهران. از سال ۱۳۶۰ به بعد با همکاری آیدا شاملو تدوین شد. به دلیل توقف انتشار آن، شاملو در دوره‌هایی کار بر روی آن را رها کرد و به کارهای دیگر پرداخت. پس از درگذشت شاملو کار بر روی این کتاب توسط آیدا ادامه دارد. چاپ مجلدات این مجموعه که تا حرف ج (جلد یازدهم) منتشر شده، هنوز به پایان نرسیده‌است.[۳۱]
سخنرانی و شعرخوانی
§    ۱۳۴۶ شب شعر در کرمانشاه به دعوت دانشجویان
§    ۱۳۴۶ سخنرانی در دانشگاه شیراز
§    ۱۳۵۱ (۲۶ مهرماه) شب شعر در انجمن فرهنگی گوته
§    ۱۳۵۱ (اول آبان) شب شعر در انجمن ایران و آمریکا
§    ۱۳۵۴ شرکت در کنگره‌§    ٔ نظامی‌§    گنجوی به دعوت دانشگاه رم
§    ۱۳۵۵ سخنرانی و شعرخوانی در دانشگاه‌§    های MIT بوستون،§     برکلی
§    ۱۳۵۵ میهمان مدعو فستیوال جهانی شعر در     سانفرانسیسکو و دانشگاه تگزاس در آستین،§     شب شعر به دعوت دانشجویان ایرانی فیلادلفیا و نیویورک
§    ۱۳۵۵ شب شعر در انستیتو گوته
§    ۱۳۶۷ سخنرانی تحت عنوان «من دردِ مشترکم،§     مرا فریاد کن!» در دومین کنگره‌§    ٔ بین‌§    المللی ادبیات: اینترلیت ۲،§     سخنرانی تحت عنوان «جهانِ سوم: جهانِ ما» در ارلانگن آلمان و شهرهای مجاور
§    ۱۳۶۷ شب شعر در کُل‌§    لوکیومِ ادبی برلین غربی
§    ۱۳۶۷ سفر به اتریش به دعوت دانشگاه اقتصاد وین و یورو آفریک اینستیتو،§     برای شب شعر و سخنرانی.
§    ۱۳۶۷ شب شعر در شهر دانشگاهی گیسن آلمان.
§    ۱۳۶۷ سفر به سوئد به دعوت انجمن جهانی قلم(Pen) و دانشگاه Göteborg (گوتنبرگ)؛ شب شعر در Folket hus («خانهٔ مردم»)،§     استکهلم
§    ۱۳۶۹ میهمان مدعو مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا (CIRA) در دانشگاه برکلی،§     سخنرانی‌§    های «حقیفت چقدر آسیب‌§    پذیر است» منتشر شده با نام «نگرانی‌§    های من» و «مفاهیم رند و رندی در غزل حافظ»،§     دو شب شعر در برکلی
§    ۱۳۶۹ شب شعر         دانشگاه UCLA     لوس‌§    آنجلس،§     در رویس هال
§    ۱۳۶۹ شب شعر و سخنرانی در دانشگاه‌§    های شیکاگو،§     میشیگان،§     کلمبیا،§     واشنگتن،§     راتگرز،§     هاروارد،§     دانشگاه تگزاس دردالاس و آستین
§    ۱۳۶۹ سه شب شعر در بوستون و برکلی به نفع زلزله زدگان ایران
§    ۱۳۶۹ شب شعر در کالج ارامنهٔ بوستون
§  &nbs عصر صحرا...