دلیجه نوعی پرنده در زبان فارسی،در تزکمنی نام طایفه ای!

بيشتر افراد با اين پرنده آشنا هستند چرا كه در تمامي مناطق ايران يافت مي‌شود. معمولاً پارك‌هاي داراي درختان قديمي در قلمرو يك جفت دليجه هستند. بر فراز درختان بلند پرواز مي‌كند و در حالي كه روي هوا سر مي‌خورد با سروصداي زياد قلمرو و موقعيت خود را اعلام مي‌كند. برخي افراد به اشتباه دليجه را به نام‌هاي شاهين يا قرقي مي‌شناسند در حالي كه شاهين و قرقي دو گونه پرنده متمايز هستند. هرچند كه از نظر رده‌بندي در يك خانواده طبقه بندي شده است ولي از لحاظ ظاهري و رفتارشناسي با دليجه تفاوت‌هاي زيادي دارند.

دليجه پرنده‌اي كوچك است كه در شهرهاي بزرگ روي برج‌ها، ساختمان‌هاي بلند و درختان بلند و قديمي لانه‌سازي مي‌كند. ارتفاعات صخره‌اي، درختان تنومند و بلند، بناهاي مخروبه و تپه‌هاي مرتفع را براي لانه‌سازي در زيستگاه‌هاي طبيعي انتخاب مي‌كند. دليجه پروازي بسيار ماهرانه و سريع دارد. فرم بدني و پوشش پرها به اين پرنده در پرواز ماهرانه كمك مي‌كند. از قدرت بينايي فوق‌العاده‌اي برخوردار است كه همين ويژگي او را در يافتن شكار هنگام پرواز در آسمان كمك مي‌كند. پرواز ماهرانه، سرعت، چنگال‌هاي تيز و قدرت بينايي از دليجه يك شكارچي منحصر به فرد ساخته است. قادر است خود را با شرايط گوناگون به خوبي سازگار كند و در اسارت به آساني قابل نگهداري است. اين امر سبب شده كه افراد زيادي به شكار و نگهداري آن بپردازند. قوش‌ بازان دليجه را يك پرنده ايده‌آل جهت دست آموز كردن مي‌دانند و براي اهداف تفريحي و نمايش خود به آنها آموزش شكار مي‌دهند.

دليجه پرنده‌اي است كه به آساني دست آموز مي‌شود. به همين دليل قاچاق اين پرنده يك منبع درآمد خوبي براي سودجويان به شمار مي‌رود. اين افراد تعداد زيادي دليجه را از طريق تله گذاري شكار مي‌كنند و با دست آموز كردن آنها را به نرخ بالا خريد و فروش مي‌كنند. برخي نيز با برداشتن جوجه‌ها و تخم‌هاي اين پرنده از آشيانه به تربيت آنها از جوجگي مي‌پردازند تا با توجه به نياز خود آنها را آموزش دهند. اين کار باعث كاهش شديد جمعيتي اين پرنده مي‌شود. ‏

دليجه با نام علمي ‏Falco tinnunculus‏ از خانواده ‏Falconidae‏ يا شاهين‌ها و از راسته ‏Falconiformes‏ يا شاهين سانان است. پرنده‌اي كوچك به وزن 150 تا 200 گرم، به اندازه 32 تا 38 سانتيمتر و طول دو سر بال‌هاي باز شده آن 70 تا 80 سانتيمتر است. نرها در ناحيه سرو دم خاكستري روشن و ناحيه پشتي بدن قرمز ـ قهوه‌اي با لكه‌هاي سياه است كه اين لكه‌ها به شكل قلب هستند. در انتهاي دم نوار سياهي دارد.

ماده‌ها و جوان‌ها در ناحيه پشتي قهوه‌اي حنايي با لكه‌هاي تيره هستند. ناحيه زيرين بدن در هر دو پرنده نر و ماده سفيد مايل به نخودي با لكه‌هاي تيره است. چشمان درشت و گرد، بال‌ها و دمي بلند و نيز در اطراف چشم حلقه باريك زرد و روشني وجود دارد.‏

دليجه در نواحي مختلف كوهستاني، كوهپايه‌ها، ساحلي و تپه‌اي با پوشش گياهي بوته‌اي درختي ديده مي‌شود.

در مناطق باز و پر درخت، تالاب‌ها، اطراف شهرها و روستاها، باغ‌ها و پارک‌هاي قديمي، کناره جاده‌ها، قلعه‌ها و کاروانسراهاي قديمي، شانس ديدن دليجه زياد است. امروزه اين پرنده در برج‌ها و ساختمان‌هاي بلند تهران و به ويژه در زمستان آشيانه مي‌سازند. آنها با پرواز بر فراز برج و سر و صداي خود به انسان‌ها هشدار مي‌دهند که اينجا آشيانه ماست! ‏

دليجه زمستان‌ها به نزديکي شهرها و روستاها مي‌آيد. به اين جهت که طعمه دليجه يعني پرندگان کوچک به منظور يافتن غذاي بيشتر به اين مناطق مي‌آيند، دليجه نيز به دنبال آنها مهاجرت مي‌کند. هنگام سفر در جاده‌ها به فراواني دليجه‌ها را روي تيرهاي برق مي‌توانيم ببينيم. ‏

يکي از ويژگي‌هاي بارز دليجه در جا بال زدن آن به مدت طولاني است. صداي جيغ مانندي به صورت «‏keii-kii-kii ‎‏» دارد. در ارتفاع 10 تا 20 متري پرواز مي‌کند و به ندرت کمتر از 10 متر پايين مي‌آيد. روي درختان و ساختمان‌هاي بلند، صخره‌ها و ديواره‌هاي مرتفع کوهستاني آشيانه مي‌سازد. در اوايل بهار جفت گيري مي‌کند. در هنگام تخمگذاري هر 2 روز يک تخم و در مجموع 2 تا 7 تخم مي‌گذارد که پس از حدود يک ماه (28 تا 30 روز) باز مي‌شوند. هر دو پرنده نر و ماده به مدت 27 تا 33 روز از جوجه‌ها مراقبت مي‌کنند و براي تغذيه آنها به شکار مي‌روند. در اين هنگام جوجه‌ها بايد ياد بگيرند که چگونه به تنهايي شکار کنند.‏

نوع رژيم غذايي در فصل‌هاي مختلف تغيير مي‌کند. دليجه بيشتر در حال پرواز حشرات بزرگ را شکار مي‌کند. همچنين جوندگان کوچک، مارمولک‌ها، مارها، قورباغه‌ها و وزغ‌ها را شکار مي‌کند. گاهي پرندگان کوچک را در هنگام پرواز مورد حمله قرار مي‌دهد و نيز جوجه پرندگان را از آشيانه مي‌ربايد. گاهي به کبوترها حمله مي‌کند ولي تنها آنها را زخمي مي‌کند.

قمري و گنجشک از پرندگان مورد علاقه دليجه است در زماني که غذاي اصلي يعني حشرات، جوندگان و خزندگان اندک باشند. ‏

در شرايط بدي هوا و کمبود غذا مهاجرت مي‌کند. تاکنون يازده زيرگونه از اين گونه دليجه شناسايي و گزارش شده است. اين گونه پراکندگي گسترده‌اي دارد. اروپا، آسيا، سواحل شمالي آمريکا و جزاير اقيانوسي در قلمرو اين پرنده است. در تمامي نقاط ايران پراکندگي دارد.

در استان خوزستان به صورت مهاجر زمستان گذران ديده مي‌شود. در دامنه‌هاي جنوبي البرز، دشت ورامين به فراواني ديده مي‌شود. دليجه از پرندگان حفاظت شده است و شکار و نگهداري آن از نظر قانوني جرم محسوب مي‌شود.

خوشبختانه جمعيت اين پرنده در ايران در حد مطلوب و تعادل بوده که اين به دليل سازگاري دليجه با شرايط زيستي گوناگون است. به هر حال تخريب زيستگاه‌هاي اصلي آن، قطع درختان قديمي، تخريب ديواره‌هاي صخره‌اي، صيد جوجه‌ها و تخم‌ها، استفاده از سموم شيميايي در زيستگاه‌هاي طبيعي براي از بين بردن جوندگان و حشرات كه طعمه دليجه هستند و موارد ديگر شرايط كاهش جمعيتي اين پرنده را فراهم مي‌كند.

نكته‌اي كه بايد توجه داشت اين است كه دليجه‌ها و پرندگان شكاري ديگر كه دست‌آموز و اهلي مي‌شوند اگر در طبيعت رها شوند مانند مرحله قبل از اسارت ديگر قادر به انجام فعاليت‌هاي زيستي و ادامه زندگي در طبيعت نيستند.‏

اين گونه نخستين بار توسط «لينه» دانشمند سوئدي شناسايي و نامگذاري شد.