آلاچيق" ؛ مظهر سلامتي و سخاوت قوم تركمن/ مريم رحيمي

آلاچيق يك نوع بناي سبك و قابل انتقال است كه بيشتر درميان مردم كوچ نشين و دامدار رايج است. در ايران آلاچيق در ميان ايل سون ها (شاهسون‌ها )، در آذربايجان و همچنين در ميان تركمن ها در تركمن صحرا واقع در شمال غربي خراسان و شمال شرقي مازندران ديده مي شود

و در هر ناحيه نام خاصي دارد. به عنوان مثال در تركمن صحرا آن‌را "اوي" مي نامند و در آذربايجان نامي ديگر دارد. كلمه"اوي" در زبان تركمني به معناي آلاچيق است.

آلاچيق خانه سنتي قوم تركمن است كه به دليل ساختار خاص سازه‌اي در برابر حوادث طبيعي نسبتا مقاوم و ساكنان خود را از گرما و سرما در امان نگه مي‌دارد. اين خانه سنتي در گذشته به دليل سهولت در نصب و كاربرد در جابجايي‌ها و مهاجرت‌ها، منزلي امن محسوب مي‌شد كه به آساني قابل جمع كردن و حمل به جاي ديگر بود.

امروزه به دليل رشد جمعيت، گرايش به زندگي در شهرها و نيازهاي متفاوت جوامع بشري زندگي در آلاچيق‌ها كم رنگ شده و دركمتر جايي نشان از اين منزل است.

زندگي شهري و مدرن امروزي باعث شده تا هم اكنون فقط گروهي از مرزنشينان و دامداران استان گلستان كه مجبور به مهاجرت‌هاي موقت و كوچ ييلاقي و قشلاقي هستند از آلاچيق استفاده كنند و ديگران زندگي درخانه‌هاي جديد را ترجيح داده‌اند.

"فريدون اونق" مسئول سازمان ميراث فرهنگى گنبد كاووس در اين مورد مى گويد: اكنون كسى در تركمن صحرا در آلاچيق زندگى نمى كند. در بسيارى از روستاها آلاچيق ها فروخته شده و تعداد كمى از مردم از آن استفاده مي‌كنند و اين مسئله به اين خاطر است كه در كل دشت گرگان تنها يك كارگاه ساخت آلاچيق در روستاى "امچلى" شهرستان تركمن وجود دارد كه براساس تقاضاى تركمن هاى كوچروي كه بيشترشان در مناطق مرزى داشلى برون به سر مى برند آلاچيق مى سازد.

ولي تركمن صحرا، در شمال ايران جايى كه به استپ هاى آسياى ميانه ختم مى شود، مكانى است كه ايل هاى بزرگ تركمن در آنجا زندگى مى كردند، سال‌هاى سال اساس زندگى آنان دامپرورى، كشاورزى، پرورش اسب و قالى بافى بود كه به اقتضاى كار دامپرورى ناگزير بودند نيمى از سال را در ييلاق به سر برند و نيمى ديگر را در قشلاق.

در گذشته خانواده‌هاي تركمن هريك داراي آلاچيق مستقلي بودند كه با فاصله كمي از آلاچيق ديگران برپا مي‌شد و به اين مجموعه كه بيشتر با هم خويشاوند نيز بودند "اوبه" مي‌گفتند.

تركمن‌هاي گلستان آلاچيق را قبه‌اي از قبه‌هاي بهشت مي‌دانستند و چندان علاقه‌اي به زندگي در خانه‌هاي خشتي و آجري نداشتند. در زبان تركمني به آلاچيق "آغاج اوي (خانه چوبي)" گفته مي‌شود و از نظر اعتقادات تركمن‌ها آلاچيق مظهر سلامتي و سخاوت است.

بيشتر وظايف برپايي آلاچيق تركمن را زنان برعهده دارند و براي ايجاد اين خانه زيبا از وسايلي كه به آن "تاريم، اوق، توي نيگ، نمد، قولانگ، تويي‌نگ- باق" گفته مي‌شود، استفاده مي‌كنند.

اينك بيشتر با تاريخچه، مواداوليه، روش توليد، هنرمندان شاخص و كاربرد آلاچيق آشنا مي‌شويم.

تاريخچه

تركمانان در قرن يازدهم ميلادي در مرو ساكن شدند پس از مرز بندي ميان روسيه و ايران عده‌اي از آنان در ايران ساكن شدند. اين قوم از دوران بيابانگردي تا به امروز از چادر تركمني ( آلاچيق ) استفاده مي كنند.

مواد اوليه

چوب عرعر ، نمد ، پوست حيوانات ، حصير ، ميخ چوبي ، نخ‌هاي پشمي و نخ پنبه اي از جمله مهمترين مواد اوليه ساخت آلاچيق است.

روش توليد

"انوشيروان گرايلي" معاون صنايع‌دستي استان گلستان با اشاره به شيوه توليد و ساخت آلاچيق به ميراث‌آريا مي‌گويد: پس از تهيه تنه درخت عرعر از مناطقي چون كردكوي آن‌را با قلم و چكش به چند تكه كه آن نيز بستگي به قطر تنه درخت داشته (4 تا 8 تكه) تقسيم مي كنند. سپس قطعات بريده را روي خرك تراش برده و در بين غلاف متحرك آن‌را محكم مي كنند. اين امر با پا و پدالي كه در پايين خرك تعبيه شده صورت مي گيرد تا چوب در هنگام كار جابجا نشود. سپس با داس پوست آنرا كنده و تراش مي دهند.

وي ادامه مي‌دهد، سپس چوب‌ها را 2 تا 3 روز در معرض آفتاب قرار داده ، داخل كوره به مدت نيم ساعت مي گذارند. پس از بيرون آوردن از كوره به مدت 10 دقيقه فرصت داشته تا به آن‌ها فرم دهند ، در غير اينصورت موجب شكستن چوب‌ها مي شود.

هنگامي كه چوب‌ها براي مصارف گوناگون در اندازه‌هاي متفاوت آماده شد بنا به نياز آن‌را فرم داده و براي ساخت بخش‌هاي متعدد آلاچيق از آن استفاده مي كنند.

گرايلي مي‌افزايد: براي ساخت اوق چوب تراشيده شده را روي خرك فرم دهي ، بين دو ميله قرار داده و زير آن چوبي قطور مي‌گذارند تا بعنوان اهرم عمل كرده از شكستن چوب اوق جلوگيري كند. ميزان انحناي چوب بستگي به مصرف آن در بخش هاي مختلف دارد ، بعنوان مثال چوب‌هاي اوق بايد از انحناي زياد برخوردار شوند. اما چوب‌هاي تارم نياز به انحناي كمتري داشته و توي نوك بيشترين انحنا را به خود مي گيرد.

معاون صنايع‌دستي گلستان در مورد ارتفاع اوق‌ مي‌گويد: ارتفاع اوق‌‌ها به نيمه آلاچيق ( بالاي تارم ) مي‌رسد كه قد چوب آن 3 متر است و تركمانان اغلب جهت ايجاد انحنا از الگوهايي كه از گذشته از اجدادشان به ارث رسيده بهره مي جويند.

وي مي‌افزايد: در بخش گنبدي اسكلت از 60 اوق استفاده مي‌شود و در قسمت انتهايي آن در مركز گنبد به توي نوك متصل مي‌شود توي نوك نيز همچون اوق به همان شكل ساخته شده با اين تفاوت كه توي نوك به شكل دايره با قطر 2 متر در مي آيد و روي آن 60 سوراخ جهت قرارگيري اوق ها تعبيه مي‌شود.

به گفته گرايلي تارم كه به شكل آكاردئون است از چوب عرعر به ارتفاع 2 متر كه بزرگترين قطعه بوده و در وسط قرار مي گيرد ساخته شده و باقي قطعات هر چه به سمت كناره مي‌رود كوچكتر مي شود. قطعات به شيوه قبل آماده و با انحنايي كم بطور ضربدري روي هم قرار گرفته و در محل اتصال سوراخي تعبيه شده تا به كمك بند پوستي ( پوست شتر ) ، دو قطعه به هم وصل شود. بند در دو طرف سوراخ با گره‌اي محكم مي شود.

ارتفاع تارم هنگاميكه باز مي شود در دو اندازه 70/1 و 40/1 است. جهت تكميل آلاچيق بايد 4 قطعه تارم را كنار هم قرار داده با كمك دو نفر دو عدد از اوق ها را روبروي هم در توي نوك گذارده و انتهاي اوق را در بالاي تارم با نواري باريك ( جاجيم باف ) به نام « دوزي » بسته سپس باقي اوق ها را بطور متقارن دورتا دور تارم چيده و مي بندند تا كامل شود.

پس از تكميل اسكلت آلاچيق توسط ميخ‌هاي چوبي ( دو شاخه اي ) به فاصله يك تا 2 متر روي زمين كوبيده و در مواقع لزوم بندهايي را بدان وصل كرده كه به‌ آن « ارقن » گفته مي‌شود تا باد آلاچيق را جمع نكند.

جهت محكم شدن اسكلت تارم را با نوار جاجيم باف به نام « دورلق ياخا » و بالاي تارم را نيز توسط نواري ديگر بنام « بيل يوپ » مي بندند.

پس از آن تمامي اسكلت را با حصير و نمد مي‌پوشانند ، بدين ترتيب كه ابتدا سه قطعه حصير را دور تارم پوشانده ، روي حصير 4 قطعه نمد مستطيلي شكل با بندهايي به طول 2 متر قرار داده و به تارم مي بندند. آن‌گاه دو قطعه نمد ذوزنقه شكل در بخش گنبدي گذاشته و فضاي بالايي آنرا با نمدي دايره شكل مي پوشانند.كف آلاچيق را نيز با نمد پوشانده تا مانع نفوذ رطوبت به داخل آلاچيق شود.

هنرمندان شاخص

به‌دليل محدود شدن كاربرد آلاچيق ، ميزان توليد آن نيز به همان نسبت پايين آمده و هنرمندان سازنده آن انگشت شماراند كه در اين ميان مي توان از "آيت جان پنق" و "علي پنق" نام برد.

مناطق توليد

امروزه كمتر هنرمندي مي توان يافت كه به اين امر مشغول باشد به‌همين دليل محل توليد آن محدود به چند روستا شده است كه روستاي "بناور" از توابع بندرتركمن و بعضي از روستاهاي گنبد از جمله اين مناطق است.

كاربرد

معاون صنايع‌دستي سازمان ميراث‌فرهنگي،صنايع‌دستي و گردشگري استان گلستان دراين باره مي‌گويد: آلاچيق تركمني به منزلة خانه و مسكن آنان بوده است و به دليل نوع زندگي كوچ نشيني تركمنان در گذشته مي بايست چادرشان قابل حمل باشد. اما امروزه به دليل تغيير وضعيت زندگيشان به زندگي شهري ، تنها در مواردي چون كوچ دام به مناطق خوش آب و هوا ، مراسم‌هاي خاصي چون عروسي ، و ساير جشن‌ها آلاچيق را بر پا مي‌دارند.

گرايلي همچنين از احياي اين محصول صنايع‌دستي در سال آينده خبرداده و خاطرنشان مي‌كند: در نظر داريم "آلاچيق" را با اعتبار 200 ميليون ريال احيا كنيم تا همچنان زنده بماند و مظهر سلامتي و سخاوت قوم تركمن باشد.