تاريخچه اي از موسيقي تركمن

موسيقي بعنوان يكي از زيباترين و ظريفترين حكمت الهي در زندگي انسانها كاركردهاي اجتماعي مهم و ارزشمندي داشته و از دير باز در ميان ملل با الهام از زندگي روزانه فراز و نشيبهايي به خود مي گيرد. موسيقي سنتي تركمن نيز مانند موسيقي محلي اغلب مناطق دنيا، با الهام از زندگي روز مره اين مردم شكل گرفته است. درباره سابقه تاريخي اين موسيقي اطلاعات زيادي وجود ندارد. بنا به رواياتي بابا قنبر كه در قرنهاي ششم و هفتم م. ميزيسته سازنده دوتار بوده است. او مريد حضرت علي بوده و دوتار را براي به وجد آوردن اسب حضرت علي (ع) ساخته است. محمد فارابي نخستين دانشمند مسلمان است كه كتاب موسيقي را نوشته و اوست كه كمانچه را ساخته است.

در دوره امپراتوري سلجوقيان موسيقي تركمن به بالاترين درجه رشد خود ميرسد . در اين روزگار و در دوران آق قوينلوها تأثير اين موسيقي به سرزمينهاي حلب، ديار بكر، شيروان، گنجه، آذربايجان مؤثر افتاد.
روزگار سلطنت نادرشاه نه تنها روزگار سركوبي تركمنان است بلكه موسيقي تركمن نيز در اين دوران دچار سرخوردگي مي شود. دانشمند بزرگ عليشير نوايي هم يكي از مشتاقان اين موسيقي بود. او آهنگ گلزار را كه يكي از كاملترين آهنگهاي موسيقي تركمن است بوجود آورده است از قرن 17 و 18 اشعار شاعران كلاسيك وارد موسيقي شد كه بيشتر با مضامين عارفانه اصالت خاصي به اين موسيقي بخشيدند.

اوسپينسكي و بيليايف كه هنر موسيقي تركمن را آموخته اند در كتاب موسيقي تركمن از قدمت اين موسيقي مات و مبهوت مانده اند.

ويژگيهاي موسيقي سنتي تركمن: موسيقي تركمن جزو ريشه دار ترين موسيقي هاي جهان به شمار مي رود چون در هيچ گوشه اي از آن قطعات موسيقي ديگر ملتها راه نيافته است. به نظر ميرسد علت اين امر، مهاجرت هميشگي تركمنها به منظور گريز از فرمانروايان ستمگر و يكجانشين نبودن آنهاست.

موسيقي تركمن تنها موسيقي است كه با يك مضراب مي شود دو نت را نواخت، ويژگي ديگر اين موسيقي اينست كه ريشه مضراب سازهاي تركمن ملهم از محيط طبيعي و پيوند آن با زندگي اجتماعي و عشيرتي اين مرد ماست و از صداي سم پاهاي اسب و شانه اي كه بر دار قالي كوبيده مي شود الهام گرفته شده است.

«اگر گوش با صداي طبيعت بيگانه نشده باشد و اگر هنوز بتوان در كنار انواع اتومبيلها، اسبي را هم ديد كه آزادانه مي تازد در موسيقي تركمن وزنهاي حاصل از تاختهاي مختلف اسب را شنيد و يا صداي برخورد شانه بر تار و پود قالي و نواي حاصل از كار طاقت فرساي نمدمالي را در مضرابهاي دو تار و تحريرهاي سازي و آوازي و زنبورك شنيد.»

موسيقي تركمن به لحاظ ويژگيهاي خاص عاري از لهو و لعب است و با سازهاي آن نمي شود پايكوبي نمود و در بسياري از سازهاي آن كه اندوهگين نيست حتي نمي شود دست زد . همچنين وجود جنبه هاي عرفاني در آهنگ هاي موسيقي تركمن بعنوان يك نقطه قوت اساسي براي اين موسيقي اصيل محسوب مي شود.

«اوسپينسكي پژوهشگر روس مي گويد: خاور زمين را گشتم و همه سازهاي آن را گوش دادم . تنها سازي كه تا سحرگاهان مردم را به خود سرگرم مي كند موسيقي تركمن بود به اين نتيجه رسيدم كه دلنشين ترين سازها در بين ملتها دو تار تركمن است.»

موسيقي تركمن در چهار دستگاه مخمس، تشنيد، نوايي و قريق لار و در 4 سبك عمده : 1-سبك سالير – ساريق 2-سبك يموت – گوگلان 3-سبك دامانا 4-سبك آخال تكه اجرا ميشود. موسيقي بزرگ تركمن مقام نام دارد كه حدود 500 مقام تركمني وجود دار دكه برخي از آنها عبارتند از: 1-گوگ دفه 2-سحر 3-سويدك 4-قونقورياش 5-آت چاپان 6- حاج قولاق 7-نار آغاچ 8-آيراليق و ...

مضامين موسيقي سنتي تركمن: موسيقي سنتي تركمن بازگو كننده باورها، دردها، رنجها، شاديها و آداب و سنن و فرهنگ تركمن است سازها از زبان دل مردم و از ادراك غم و شاديهاي آنان مايه گرفته و بازتاب شرايط اجتماعي روزگار خود مي باشد در اين موسيقي، عشق به آزادي، همبستگي، دلاوري و برادري آكنده است.

اشعاري حاوي پيامهاي اخلاقي، اندرزها، حكايات و روايات اين موسيقي را غني بخشيده اند و شاعران و خوانندگان با دستمايه قرار دادن زندگي ساده مردم و داستانها و وقايع تاريخي به عرضه آثار هنري پرداخته اند. اين موسيقي محدود به روايات و حكاياتي نيست كه بخشيها آن را با دو تار اجرا مي كنند. آوازهاي چوپاني و سارباني، آهنگهايي كه اغلب با ني و دو تار براي درمان يا تسكين درد كودكان مبتلا به سرخك اجرا مي شده است، مولود خوانيهاي ماه ربيع الاول، لالايي مادران كه به هودي معروف است، آوازهاي موسوم به لاله كه آواز دسته جمعي دختران شب هنگام در زير مهتاب در كنار آلاچيق رو به روي ماه است و ... مجموعه اي متنوع و ريشه دار را در موسيقي تركمن تشكيل داده اند.