گفتاری در باب تاریخ معاصر ترکمن

  در باب چگونگی ورود ترکمنها به منطقه گرگان باید گفت که در سال 1134 قمری به دنبال انقراض صفویان و به قدرت رسیدن محمود افغان در ایران ، ترکمنها از ضعف دولت استفاده کرده و در مناطق سرسبز گرگان پیشرویی کردند و به دنبال درگیری هایی که در سال 1274قمری بین حاکم استرآباد ( گرگان فعلی) و ترکمنهای یموت ها در گرفت ، بالاخره یموت ها در آق قلعه سکونت اختیار کردند.
رو حیه صحرا نشینی ترکمنها از یک سو وسیلست های نابخردانه حکومت مرکزی از سوی دیگر باعث شد که بین ترکمنها و حکومت مرکزی همیشه جنگ و درگیری وجود داشته باشد .از سویی دیگر استعمار گران روس و انگلیس نیز بر داغ مساله می افزودند .و زمینه را برای جدایی ترکستان از ایران مهیا می کردند .
اولین قدم برای جدایی ترکستان توسط پادشاهان صفوی با دامن زدن به اختلافات مذهبی برداشته شد ، در این زمان در خیوه ، خقند و بخارا حکومتها محلی ایجاد شدند که خانات آسیای میانه معروف شدند . و ترکمنها نیز مایل به وحدت با این خانات بودند . از طرفی دولت ایران نیز می خواست آنها را به خود منضم کند و تنها راه رسیدن به هدف خویش را توسل به راههای نظامی میدانست .
این نحوه برخورد روابط میان ترکمنها و حکومت مرکزی را تیره تر کرد در این میان روسها که خود بر آتش این اختلاف دامن می زدندبرای ماهی گرفتن از آب گل آلود وارد معرکه شدند و شروع به تصرف ترکستان کردند . پایگاههای ترکمنها یک بعد از دیگری سقوط نمود و آخرین پایگاه آنان یعنی گوگ تپه پس از مدتها مقاومت در سال 1880 میلادی سقوط کرد . بدین ترتیب ترکمنستان بطور کلی به تسخیر روس ها در آمد .
به دنبال ادعای مالکیت ایران بر سرزمین ترکمنهایی که تا نزدیکی گرگان ساکن بودند قرار شد تعیین مرز با مذاکرات مستقیم دو کشور انجام گیرداین مذاکرات منجر به انعقاد قرارداد آخال در سال 1881 میلادی برابر با 1299 قمری گردید .
تعیین مرز بدون در نظر گرفتن تقسیم بندی های ناحیه ایی انجام گرفت و لذا ییلاق عشایر ترکمن در روسیه و قشلاق آنها در ایران ماند و به همین جهت آنها هر ساله به حدود خاکها هر دو کشور کوچ می کردند که این مسئله مشکلات عدیده ایی برای دو دولت به وجود آورد
اما به دنبال روی کار آمدن دولت بلشویکی در روسیه تلاش برای بستن مرزها شروع شد و در حدود سالهای 1922 تا 1924 این امرکاملا عملی شد . بسته شدن مرزها علاوه بر تاثیر اقتصادی بر کوچ نشینان ، بر آنها اثرات منفی عاطفی شدیدی گذاشت چه بعضی از فامیلهای دور و نزدیک در دو طرف مرز قرار گرفته و برای همیشه از دیدار هم محروم شدند .
بعد از انعقاد قراردا آخال در سال 1881 میلادی اگرچه ترکمن صحرا از نظر قوانین بین المللی تابع ایران بود ولی ترکمنها به علت اقدامات نسنجیده حکومتی و همچنین روحیه صحرا نشینی شان که همانا سرباز زدن از از هرگونه انقیاد می باشد ، عملاً هیچگونه رابطه حسنه ایی با دولت مرکزی نداشتند و با آنان به صورت یاغی برخورد میشد . حکام قاجار نیز نه آن توان نظامی را داشتند که آرامش را به منطقه باز گردانند ونه از آن زیرکی برخوردار بودند که با اعمال سیاست های بخردانه آنان را رام کنند بلکه گاه به گاه با سرکوب قسمتی ار ترکمنها بر بحران موجود می افزودند .
در سال 1342 قمری / 1924 میلادی اقدامات حکومت در به اطاعت در آوردن ترکمنها شدت یافت . این امر باعث اتحاد قبایل مختلف ترکمن در مقابل حکومت مرکزی گردید . در نشستی که نمایندگان گوگلانها ، آتابای ها و جعفربای ها در روستای امچلی ( سیمین شهر )انجام دادند قرار شد هرگونه نفاق و دو دستگی بین طوایف مختلف کنار گذاشته شود و شورایی از طوایف مختلف ترکمن تشکیل شود .
دو سال بعد از این جریانات یعنی در سال 1344 قمری نیروهای رضاخانی برای سرکوب ترکمنها در چهار ستون به طرف ترکمن صحرا گسیل شدند . ستون اول به فرماندهی سرتیپ زاهدی ، ستون دوم به فرماندهی سرهنگ کریمی ، ستون سوم به فرماندهی علی اصغر جهان بینی و ستون چهارم به فرماندهی سرهنگ جان محمدخان بود . قشون سرتیپ زاهدی ابتدا در بندر گز اطراق کرده و شماری از سران ترکمن نزد خود فرا خواند ولی از مذاکرات نتیجه ایی حاصل نشد و حمله آغاز گردید . اولین جایی که در خط مقدم قشون قرار گرفت روستای خواجه نفس بود که به آسانی تصرف شد . سپس نیروهای زاهدی به طرف سلاخ پیشرویی کردند .
سلاخ محل استقرار نیروهای سردار ترکمن به نام آناگلدی عاج بود . نیروهای آناگلدی در طرفین جاده خواجه نفس - سلاخ کمین کرده و بسیار از نیروهای زاهدی را از پای در آوردند . ولی این مقاومت زیاد دوام نیاورد و بالاخره سلاخ نیز سقوط کرد و نیروهای زاهدی بعد از به توپ بستن سلاخ آنجا را به آتش کشیدند .
نیروهای آنا گلدی به طرف آلتین تخماق عقب نشستند و کارایی خود را از دست دادند بعدها شورش هایی توسط پسرش انجام گرفت که به شدت سرکوب گردیدند .
بعد از فتح صحرا توسط نیروهای رضا خانی ، حکیمی به فرماندار نظامی گرگان و دشت منصوب شد و سپس سرتیپ عبدالله توماج که بعدها وکیل منطقه در مجلس شورای ملی نیز شد فرماندار نظامی دشت شد و مرکز خود را در گومیشان قرار داد . و سرگردمنوچهر پاشایی که در جریان فتح صحرا فرماندهی اکتشافی را به عهده داشت حکومت امچلی را به عهده گرفت .
عمده ترین مسئله ایی که بعد از استقرار نیروهای رضاخانی در ترکمن صحرا پدیدار شد مشکلات ناشی از طرح اسکان اجباری می باشد که به دنبال آن در ترکمن صحرا نیز همانند سایر مناطق کشور از گروههای کوچنده ممانعت به عمل آمد و آنها را به سکونت در مساکن ثابت و به اصطلاح محلی ( تام ) کردند که تا امروز نیز همان رویه باقی است .

نقل از کتاب شناخت ایلات و عشایر ترکمن نوشته : ابراهیم کلته