دیوار دفاعی قزل آلان

  یكی از معروفترین آثار تاریخی استان گلستان دیوار دفاعی گرگان می باشد كه به نامهای سد اسكندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل آلان(مار سرخ) در طی دوره های مختلف شهرت یافت. دیوار دفاعی گرگان از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان شروع و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبد كاووس به طرف شرق ادامه داشته و در كوههای پیش كمر (شمال شهر كلاله) محو می گردد. طول دیوار حدود 155 كیلومتر است. مورخان اسلامی از پایان و امتداد دیوار ذكری نكرده و به نظر می رسد از موقعیت جغرافیایی آن بی اطلاع بوده اند. مسیر دیوار از طرف شرق به موازات گرگان رود پیش رفته و از محوطه های باستانی مهمی چون قره شیخ تپه، ملا علی تپه، آبادان تپه، ملك علی تپه و قره محمد تپه كه در قسمت شمالی دیوار واقع شده اند، می گذرد. دیوار دفاعی در قسمت میانی از شمال شهر جرجان قدیم یا گنبد كاووس كنونی عبور كرده و پس از عبور از نقاط باستانی مهمی چون قلعه سلطانعلی، قلعه قزاقلی، قلعه كوك، یاس تپه و خرابه های بی بی شیروان به طرف غرب ادامه پیدا می كند. این دیوار دفاعی از محوطه بی بی شیروان به سمت جنوب تغییر مسیر داده و پس از گذشتن از قلعه های معروف مانند قارنیارق، قزل قلعه، آلتین قلعه و قلعه خرابه از شمال آق قلا گذشته و از محدوده گمیشان عبور كرده و به دریای خزر می رسد. در نزدیكی دریا به سبب تغییرات آب سطح دریا، مسیر دیوار به درستی معلوم نیست. در حال حاضر دیوار در فواصل و مسیرهای مختلف بین 2 الی 5 متر ارتفاع دارد. عرض دیوار حدود 10 متر و در فواصل مختلف قلعه هایی در سمت جنوب دیوار ساخته شده كه نزدیكترین فاصله ها 50 متر و طولانی ترین آن به 10 كیلومتر می رسد.
قلعه ها مربع یا مستطیل شكل هستند و اندازه آنها متفاوت است. اندازه كوچكترین آنها 120 در 120 متر و بزرگترین آنها 200 در 280 متر می باشد. با بررسی هیأت باستان شناسی 30 قلعه شناسایی شده و به نظر می رسد كه در مجموع 40 قلعه بوده است. قسمت شمالی دیوار، خندقی قرار گرفته كه بیشتر در قسمت میانی دیوار مشهود است. ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان نام این دیوار را فیروزكند نوشت. حمدالله مستوفی در نزهه القلوب آن را اثر فیروز ساسانی می داند. از زمانی كه جهانگردان اروپایی در قرون 16 و 17 میلادی به ایران مسافرت كرده اند، نام اسكندر به آن اضافه شد. در قرون اخیر اشمیت با بررسی هوایی كه در این منطقه انجام داد، طول آن را 170 كیلومتر و زمان احداث آن را بین حمله اسكندر و اوایل اسلام دانست. رابینو نیز در كتاب مازندران و استر آباد آن را بنای اسكندر می داند كه در دوره انوشیروان تجدید بنا گردید. پروفسور آرند سوئدی تاریخ بنای آن را تا زمان ساسانیان می داند. ریچارد فرای نیز در مقاله سیستم دفاعی عهد ساسانیان بنیاد این دیوار را به انوشیروان نسبت می دهد. اشیائی كه در حین كاوش های دیوار دفاعی به دست آمده، سفال، شیشه و فلز بودند كه سفال آن از اهمیت بیشتری برخوردار است.
سفالینه دیوار دفاعی به سه گروه ذیل تقسیم بندی شدند: 
1- سفال خاكستری دوره اشكانی 2- سفال قرمز دوره اشكانی 3- سفال قرمز دوره ساسانی 

نتایجی كه باستان شناسان از كاوش های دیوار دفاعی گرفته اند موارد زیر است : 
1- در ساختمان دیوار دفاعی علاوه بر آجر، خشت نیز به كار رفته است.
2- در تمامی طول دیوار خندق ساخته نشده بلكه در بعضی قسمت ها در پشت دیوار خندق حفر شده است.
3- كوره های آجر پزی در اغلب مسیر دیوار در قسمت جنوبی ساخته شده است.
4- به نظر می رسد كه احداث دیوار با سرعت و شاید تحت فشار حكومت انجام گرفته است.

اما نتیجه مهم درباره زمان بنیاد دیوار است كه باستان شناسان به دلایل ذیل آن را به دوره اشكانی نسبت می دهند:
1- آجرهای به كار رفته در ساختمان دیوار بیشتر 10×40×40 سانتی متر بوده كه اغلب در بناهای اشكانی مورد استفاده بوده است.
2- كاربرد آجر و آجرچینی در ساختمان دیوار قابل مقایسه با بناهای شناخته عصر پارتی مانند كاخ آشور و قلعه ضحاك می باشد.
3- سفال به دست آمده از كاوش های دیوار به طور معمول متعلق به دوره اشكانی است.
4- طرز تدفین و قبور یافت شده در قلعه دیوار قابل مقایسه با دیگر قبور دوره اشكانی است.
5- تحقیقاتی كه دانشمندان روسی بر روی تغییرات آب دریای خزر در قسمت شرق آن انجام داده اند نشان می دهد كه در دوره ساسانی به علت بالا بودن آب دریای خزر ایجاد ساختمان دیوار دفاعی غیر ممكن بوده ولی در حدود سال 200 تا 300 ه.ق سطح آب دریای خزر در حدود كنونی بوده و مشكلاتی برای احداث دیوار وجود نداشته است. به دلایل مذكور به نظر می رسد كه بنیاد دیوار در زمان اشكانیان هم زمان با حكمرانی مهرداد دوم (87-123 ه.ق) انجام گرفته باشد و به نظر در دوره ساسانی بازسازی و تعمیر گردیده است. از آنجا كه هجوم قبایل وحشی مثل سكاها و هیاطله به شمال شرق ایران در دوره اشكانی به خصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد.

منبع:
رمضانعلی قائمی، «جاذبه های جهانگردی استان گستان»